Pag-atubang sa Hulga sa Terorismo

SA ULAHING bahin sa mga tuig sa 1980, morag nagkamenos ang pag-atake sa mga terorista. Apan, usa ka bag-ong matang sa terorista ang mitungha. Ang hulga sa terorista karon sa panguna naggikan sa mga ekstremista nga nakaestablisar ug ilang sistema nga kakuhaan ug salapi​—pinaagi sa ilegal nga negosyo sa droga, pribadong negosyo, personal nga bahandi, mga institusyon nga nagtabang sa mga kabos, ug lokal nga suportar nga salapi. Ug sama gihapon sila ka bangis kaniadto.

Sa di pa dugayng katuigan adunay pagdagsang sa binuang nga mga buhat sa terorismo. Ang World Trade Center sa New York City gibombahan, nga nakapatay sa 6 ka tawo ug nakaangol sa mga 1,000. Usa ka kulto nagpahungaw ug sarin nga gas nga makadaot sa nerbiyos diha sa sistema sa subwey sa Tokyo, nga nakapatay ug 12 ug nakaangol ug kapin sa 5,000. Usa ka terorista nagpayhag sa usa ka pederal nga tinukod sa Oklahoma City pinaagi sa bomba nga gibutang diha sa trak, nga nakapatay ug 168 ug nakaangol ug gatosan. Sumala sa gipakita sa tsart sa mga panid 4 ug 5, ang lainlaing mga matang sa pag-atake sa terorista nagpadayon hangtod karon.

Sa katibuk-an, ang mga terorista morag menos  na ug pagpugong kay kaniadto. Ang nahukmang sad-an nga mamomomba sa pederal nga tinukod sa Oklahoma City sa 1995 gikutlo nga nag-ingon nga aron makuha ang sukod sa pagtagad nga iyang gikinahanglan, buot niyang mopatay ug daghang tawo. Gusto sa nangulo sa grupo nga responsable sa pagbomba sa World Trade Center sa New York City niadtong 1993 nga matumpag ang usa ka tinukod ngadto sa lain, sa ingon makapatay sa tanang tawo nianang duha ka tinukod.

Bag-o usab ang matang sa mga hinagiban nga magamit sa mga terorista. Si Louis R. Mizell, Jr., usa ka eksperto maylabot sa terorismo, nag-ingon: “Nagkinabuhi kita sa usa ka panahon sa dili-mahandurawng kayugot ug makalilisang nga mga pondohanag armas: nukleyar, kemikal, ug biolohikal.” Ang mga ekstremista nga gustong mohimog usa ka butang nga mas makapadani sa pagtagad sa mga tawo migamit sa mas makamatayng mga hinagiban nga mabatonan pinaagi sa teknolohiya.

Pag-atake Pinaagi sa Kompiyuter

Ang gitawag ug cyberterrorism naglakip sa paggamit sa modernong teknolohiya, sama sa mga kompiyuter. Ang usa ka hinagiban mao ang virus sa kompiyuter, nga makadaot sa impormasyon o makapalyar sa mga sistema. Anaa usab ang “lohikong mga bomba” nga maglimbong sa kompiyuter sa pagsulay sa paghimo sa usa ka obra nga dili mahimo niini, sa ingon maguba hinuon kini. Samtang ang ekonomiya ug seguridad sa mga nasod nag-anam ka masaligon sa mga sistema sa kompiyuter, daghan ang mibati nga ang publiko mas daling atakehon sa mga terorista. Ug bisan tuod ang kadaghanang kasundalohan dunay mga sistema aron padayon silang makakomunikar bisan panahon sa nukleyar nga gubat, ang sibilyan nga mga sistema​—suplay sa elektrisidad, transportasyon, ug pinansiyal nga mga merkado​—lagmit nga mas daling sabotaheon.

Di pa dugay, kon bug-os nga palongon sa usa ka terorista ang koryente, ingnon ta, sa Berlin, tingali mangita siyag trabaho diha sa planta sa elektrisidad aron masabotahe niya ang elektrikal nga sistema. Apan karon, ang uban moingon, posible tingali para sa usa ka hanas nga hacker sa kompiyuter ang pagpangitngit sa siyudad bisan naa ra siya sa iyang balay diha sa hilit nga baryo sa pikas bahin sa kalibotan.

Di pa dugay gisugok sa usa ka hacker nga Sweko ang sistema sa kompiyuter sa Florida, sa ingon napalyar ang sistema sa emerhensiyang serbisyo sulod sa usa ka oras, nga tungod niana wala madawat ang mga sanong gikan sa mga serbisyo sa polis, bombero, ug ambulansiya.

“Sa lintunganay nagmugna kita ug usa ka tibuok-globo nga baryo nga walay puwersa sa kapolisan,” matod ni Frank J. Cilluffo, direktor sa Information Warfare Task Force sa Center for Strategic and International Studies (CSIS). Ug si Robert Kupperman, labawng tigtambag sa CSIS, nag-ingon sa 1997 nga kon ang mga terorista mopili sa paggamit ug modernong mga paagi, “walay ahensiya sa gobyerno nga naglungtad karon nga makasagubang sa mga epekto sa ilang pag-atake.”

Ang ubang analista nagtuo nga ang mga terorista sa kompiyuter dunay teknolohikal nga mga himan nga mabatonan nga makalupig sa bisan unsang mga aparato nga manalipod nga mapatungha sa mga puwersa sa seguridad. “Ang usa ka kaaway nga makahimo sa pagbutang ug haom nga virus o  makagamit sa haom nga kompiyuter makapahinabog dako kaayong kadaot,” matod ni George Tenet, direktor sa Central Intelligence Agency sa T.B.

Pagpahinabog Kalisang Pinaagi sa Paggamit sa mga Kemikal ug Kagaw

Gikabalak-an usab ang paggamit ug kemikal maingon man ang biolohikal nga mga hinagiban. Sa unang bahin sa 1995 ang kalibotan nakurat sa pagkadungog bahin sa pag-atake sa terorista ginamit ang makahilong gas didto sa sistema sa subwey sa Tokyo. Ang gipasanginlan sa maong hitabo mao ang usa ka sekta nga naghatag ug dakong pagtagad sa kataposan sa kalibotan.

“Nausab ang terorismo,” matod ni Brad Roberts sa Institute for Defense Analyses. “Ang naandang mga terorista gustog politikanhong mga katungod. Apan karon, ang ubang mga grupo nag-ingon nga ang ilang pangunang tumong mao ang dinaghan nga pagpatay. Mao nga nakapadani sa mga terorista ang biolohikal nga mga hinagiban.” Lisod bang mabatonan ang maong mga hinagiban? Ang magasing Scientific American nag-ingon: “Ang usa makapatubo ug trilyontrilyong bakterya, nga halos diyutay rag risgo sa iyang kaugalingon, ginamit ang ordinaryong kasangkapan sama sa himan nga makapaaslom sa serbesa ug usa ka pundok sa mikroorganismo nga gipatubo diha sa dunay protina nga materyal, usa ka maskarang panalipod batok sa gas ug usa ka plastik nga sapaw nga sapot.” Sa dihang naandam na ang mga kagaw, ang paghatod niana medyo sayon ra. Ang mga biktima dili gani mahibalo nga ang usa ka hinagiban gibuhian hangtod molabay ang usa o duha ka adlaw. Ug nianang panahona mahimong ulahi na.

Ang anthrax giingon nga lagmit maoy gipili nga biolohikal nga hinagiban. Kadtong makahikap sa mananap nga gitakboyan ug anthrax tugkan ug mga hubaghubag ug kasagaran moitom kini kon mokugan na. Ang mga tigplano labot sa panalipod mas nabalaka sa mga impeksiyon sa baga nga mahitabo kon mahanggab ang mga spore sa anthrax. Kon motakboy sa mga tawo, daghan ang mangamatay sa impeksiyon sa anthrax.

Nganong ang anthrax epektibo man kaayong biolohikal nga hinagiban? Ang bakterya dali rang patuboon ug makaagwanta sa mga paningkamot nga pahinayon, o santaon ang epekto niini. Dangtan una ug pipila ka adlaw una ang mga biktima makasinati sa unang simtoma, samag-trangkaso nga kaluya sa lawas ug pangapoy. Mosunod ang  ubo ug medyo paghuot sa dughan. Dayon mosunod ang grabeng kalisod sa pagginhawa, grabeng pag-us-os sa presyon sa dugo ug, sulod sa pipila ka oras, kamatayon.

Duna bay Nukleyar nga mga Hinagiban ang mga Terorista?

Human sa pagkabungkag sa Unyon Sobyet, ang uban naghunahuna kon kaha ang kinawat nga nukleyar nga hinagiban makita diha sa ilegal nga negosyo. Apan, daghang eksperto nagduhaduha nga mahitabo gayod kini. Si Robert Kupperman, nga gikutlo ganina, nag-ingon nga “walay pamatuod nga ang bisan hain sa teroristang grupo naningkamot sa pagbaton ug nukleyar nga materyal.”

Ang mas gikabalak-an mao ang hilom apan makamatay nga katugbang sa nukleyar nga bomba​—ang radyoaktibong materyal. Dili kini mobuto. Walay madungog nga buto o walay kadaot gumikan sa kainit. Hinunoa, mopagula kini ug radyasyon nga makapatay sa tagsatagsa ka selula. Ang mga selula sa utok sa bukog mao ang mas daling maapektahan. Ang kamatayon niini magpatungha ug sunodsunod nga mga epekto, lakip sa pagdugo ug pagkadaot sa imyun nga sistema. Dili sama sa kemikal nga mga hinagiban, nga mabungkag kon masagolan ug oksiheno ug kaumog, ang radyoaktibong materyal mahimong magpadayon sa pagpahinabog kadaot sulod sa daghang tuig.

Usa ka aksidente sa Goiânia, usa ka siyudad sa habagatan-sentral sa Brazil, nagpakita kon unsa ka makamatay ang radyasyon. Sa 1987 giablihan sa usa ka walay-kalibotang tawo ang tingga nga sudlanan nga gitaod diha sa biniyaang medikal nga kasangkapan. Ang sudlanan may cesium-137. Naikag sa asul nga kahayag gikan sa bato, iyang gipakita ang iyang nakit-an sa iyang mga higala. Sulod sa usa ka semana ang unang mga biktima nagsugod pag-adto sa lokal nga klinika maylabot sa panglawas. Linibo ang gisusi alang sa timailhan nga naladlad niana. Mga usa ka gatos ka molupyo ang nangasakit. Kalim-an ang kinahanglang iadmit sa ospital, ug upat ang namatay. Ang paghunahuna kon unsay lagmit nga mahitabo kon ang cesium tinuyo pang gisabwag nakapalisang sa mga kontra-terorismo nga mga eksperto.

Ang Makapakurat nga Gastos Tungod sa Terorismo

Ang makapaguol nga pagkakalas sa kinabuhi sa tawo mao ang labing dayag nga resulta sa terorismo. Apan mas dako pa ang nalangkit. Ang terorismo makadaot o makapahinay sa mga kasabotan alang sa pakigdait diha sa mga dapit diin dunay kagubot. Kini motukbil, mopadugay, o mopasamot sa mga paggubatay, ug tungod niini mas mopaspas pa ang siklo sa kapintasan.

Ang terorismo dunay epekto usab diha sa nasodnong mga ekonomiya. Ang mga gobyerno napugos sa paggugol ug taas nga panahon ug sa paggasto sa mga kahinguhaan aron sa pagpakigbisog niana. Pananglitan, sa Tinipong Bansa lamang, ang badyet sa kontra-terorismo nga galastohan maoy kapin sa napulo ka bilyong dolyar alang sa tuig 2000.

Namatikdan man nato o wala, ang terorismo mag-apektar kanatong tanan. Maimpluwensiyahan niini ang paagi nga kita mobiyahe ug ang mga pagpili nga atong himoon inigbiyahe nato. Magpugos kini sa mga nasod sa tibuok kalibotan sa paggasto ug dagkong kantidad sa salapi gikan sa buhis aron mapanalipdan ang mga tawong nag-alagad sa publiko, ang hinungdanong mga instalasyon, ug ang mga lungsoranon.

Busa ang pangutana nagpabilin, Aduna bay dumalayong solusyon sa hampak sa terorismo? Hisgotan kini sa sunod nga artikulo.

[Kahon/Hulagway sa panid 7]

Terorismo sa Ngalan sa Ekolohiya

Usa ka bag-ong matang sa terorismo ang mitungha sa dagway sa “mga pagpanunog, pagpamomba ug pagpanabotahe sa ngalan sa pagluwas sa kalikopan ug sa mga linalang niini,” nagtaho ang mantalaang Oregonian. Kining malaglagong mga buhat gitawag ug ecoterrorism o terorismo sa ngalan sa kalikopan. Labing menos usa ka gatos ka dagkong mga buhat sa terorismo nga susama niini ang nahitabo sa kasadpang Tinipong Bansa sukad sa 1980, nga ang kadaot mikabat ug $42.8 milyones. Ang maong mga krimen kasagarang gihimo sa tuyo nga pahunongon ang pagpamutol ug kahoy, paggamit sa mga kamingawan alang sa lingawlingaw, o paggamit sa mga mananap alang sa sinina, pagkaon, o panukiduki.

Kining maong mga buhat giisip nga mga buhat sa terorista tungod kay naglakip kini ug kapintasan nga ang tuyo mao ang pag-usab sa panggawi sa mga tawo ug sa mga institusyon o ang pagbag-o sa publikong mga polisa. Nahigawad ang mga imbestigador tungod kay ang target sa mga terorista sa ngalan sa kalikopan mao ang hilit nga mga dapit, kasagaran sa gabii, ug dayon halos walay ebidensiya nga ibilin gawas sa sunog nga mga gun-ob. Hangtod ning bag-o pa, ang mga krimen nga gihimo sa ngalan sa pagpanalipod sa kalikopan may limitado, lokal nga epekto ug wala kaayo makadani ug pagtagad. Apan ang mga target nagkadaghan sa di pa dugayng katuigan. “Ang tumong niining mga tawhana mao ang pagpahibalo sa mga prinsipyo nga ilang gipasiugda aron makapatunghag kausaban,” matod pa sa linaing opisyal sa gobyerno nga si James N. Damitio, usa ka beteranong imbestigador sa Forest Service sa T.B. “Ug kon sa hunahuna nila wala sila makadanig pagtagad, mosulay silag laing paagi.”

[Kahon/Hulagway sa panid 10]

Terorismo ug ang Palaumagian sa Balita

“Ang pagdani sa pagtagad sa publiko maoy pangunang tumong ug sa samang higayon usa ka hinagiban niadtong mogamit ug terorismo batok sa inosenteng mga tawo aron palamboon ang politikal nga mga kawsa o aron lamang sa pagpahinabog kagubot,” matod ni Terry Anderson, usa ka magsusulat sa mantalaan nga gibilanggo sa mga terorista sa Lebanon sulod sa duolan sa pito ka tuig. “Ang pagbalita lamang bahin sa usa ka pagkidnap tungod sa politika, usa ka pagpatay o usa ka makamatay nga pagpamomba maoy unang kadaogan sa terorista. Kon dili magtagad ang kalibotan, kining maong mga buhat sa kabangis dili epektibo.”

[Mga hulagway sa panid 8, 9]

1. Usa ka paghikog nga pagbomba sa Jerusalem, Israel

2. Gibombahan sa mga terorista nga membro sa minoriya ang usa ka bangko sa Colombo, Sri Lanka

3. Usa ka bomba nga gibutang diha sa awto mibuto sa Nairobi, Kenya

4. Pamilya sa mga biktima sa usa ka pagbuto sa bomba sa Moscow, Rusya

[Credit Lines]

Heidi Levine/Sipa Press

A. Lokuhapuarachchi/Sipa Press

AP Photo/Sayyid Azim

Izvestia/Sipa Press