Ang Dagway sa Modernong Gubat

ANG kampo sa mga kagiw gidalidali sa pagtukod aron kapuy-ag 1,548 ka kagiw nga kalit nangabot gikan sa usa ka sikbit nga nasod sa Aprika. Gitarok ang mga tolda nga asul ug dalag diha sa lapokon nga hawan taliwala sa kakahoyang palma. Walay koryente o katre, ug walay tubig sa gripo o kasilyas. Nag-ulan niadto. Ang mga kagiw migamit ug mga lipak sa pagkalot ug gagmayng mga kanal aron dili mabahaan ang mga tolda. Duha ka internasyonal nga mga ahensiya sa hinabang ang nagkadipodipo sa pagtrabaho aron ang mga kahimtang sa pagpuyo mahimong mas maayo.

Dili pa dugay, gipahimuslan sa mga kagiw ang higayong makasakay sa usa ka gubaong barko sa kargamento aron makaikyas sa gubat sibil nga nagdaot sa ilang nasod sa daghang katuigan. Ang gubat wala bugnoa pinaagi sa mga tangke de giyera nga naglinya o sa bug-at nga mga ayroplanong tigbomba. Kana nagsugod sa dihang ang mga 150 ka sundalo nga armadog awtomatikong mga pusil mapagawalong misulod sa nasod. Sa paglabay sa mga tuig, ang mga sundalo nagbihag sa sunodsunod nga mga balangay, nga nangayog buhis gikan sa mga sibilyan, nangreklutag dugang nga mga sundalo, ug nagpatay niadtong misupak. Sa kadugayan, nabihag nila ang tibuok nasod.

Usa sa mga kagiw nga diha sa kampo mao ang batan-ong babayeng ginganlag Esther. “Ang labing ngil-ad nga naagian ko sukad sa akong kinabuhi mao ang pagkamatay sa akong bana niining gubata,” matod niya. “Siya ilang gipusil. Anaay hilabihang kahadlok. Madunggan nimo ang singgit, ug maghunahuna kang may nagsingabot aron mopatay kanimo. Inigkakita nimog tawong nagdalag pusil, maghunahuna ka nga iya kang patyon. Dili gayod ako relaks. Dinhi lang ako makatulog sa magabii. Didto sa amo, dili ko makatulog. Ako makatulog dinhi nga sama sa masuso.”

“Bisan dinhi sa basang mga tolda?” nangutana ang usa ka magsusulat sa Pagmata!

Mikatawa si Esther. “Bisan pag kinahanglang  matulog ako niining lapok, ang akong katulog mas maayo kay sa dapit nga akong gigikanan.”

Si Ambrose, diyes anyos, migugol sa kinadak-ang bahin sa iyang kinabuhi nga mikalagiw gikan sa mga sona sa gubat uban sa iyang pamilya. “Gusto kong makita ang kalinaw ug makabalik sa pag-eskuyla,” matod niya. “Ngani, nagkadako na ako.”

Si Kpana, nuybe anyos, may nindot kolor-brawon nga mga mata. Sa gisukna kon unsay labing sayo nga iyang mahinumdoman, sa walay pag-ukon-ukon siya mitubag: “Gubat! Bugnoay!”

Ang matang sa gubat nga gikalagiwan niining mga tawhana maoy kasagaran sa dili pa dugayng katuigan. Sumala sa usa ka tinubdan, sa 49 ka dagkong mga away nga nagsilaob sukad sa 1990, ang 46 gibugno pinaagi sa gaang mga hinagiban lamang. Lahi sa espada o bangkaw, nga gikinahanglan ang kahanas ug kusog aron epektibong magamit sa pakigsangka, ang gagmayng mga armas magpaposible sa pakiggubat alang sa samang bag-ohan ug beterano. * Subsob nga reklutahon ang mga tin-edyer ug mga bata ug pugson sa pagpangawat, pagsamad, ug pagpatay.

Daghan sa maong mga away gibugno, dili tali sa mga nasod, kondili sa sulod niini. Kini sila gibugno, dili pinaagi sa mga sundalong nabansay sa natad sa panggubatan, kondili, sa kinadak-ang bahin, pinaagi sa mga sibilyan diha sa kasiyudaran, kalungsoran, ug kabalangayan. Kay kadaghanan sa panag-away gihimo man niadtong walay militaryong pagbansay, diyutay lamang ang pagduhaduha mahitungod sa paglapas sa naandang kalagdaan labot sa gubat. Busa, ordinaryo lang nga sa kabangis ginaatake ang dili-armadong kalalakin-an, kababayen-an, ug kabataan. Gituohan nga sa mga gubat karong adlawa kapig 90 porsiyento sa mga gipamatay maoy mga sibilyan. Nianang mga gubata may dakong bahin ang gagmayng mga armas ug gaang mga hinagiban.

Siyempre, ang mga pusil dili laktod nga maoy magpahinabo sa panag-away​—ang mga tawo nagbugnoay na kanhi sa wala pa maimbento ang pulbora sa pusil. Bisan pa niana, ang mga pondo sa mga pusil makapadasig sa panag-away inay sa panagsabot. Ang mga hinagiban lagmit makapalugway sa gidugayon sa mga gubat ug makapagrabe sa pinatyanay.

Bisan pag gaan ang mga hinagibang gigamit sa mga gubat karong adlawa, kini nagpahinabog makalilisang nga mga sangpotanan. Sa katuigang 1990, ang maong mga hinagiban mipatayg kapin sa upat ka milyong tawo. Kapig 40 milyon pang uban ang nahimong mga kagiw o kaha nanglalin. Ang gagmayng mga armas nakapainutil sa nadaot sa gubat nga mga katilingban kon bahin sa politika, sosyal nga kalihokan, ekonomiya, ug kalikopan. Tinagpulo ka bilyong dolyares ang nagasto sa internasyonal nga komunidad sa pang-emerhensiyang hinabang, pag-atiman sa kagiw, pagtipig sa kalinaw, ug militaryong pagpakiglangkit.

Nganong ang gagmayng mga armas may dakong bahin sa modernong panag-away? Diin ba kini gikan? Unsa kahay mahimo aron mamenosan o mapapas ang makapatayng epekto niini? Hisgotan nato kining mga pangutanaha sa mosunod nga mga artikulo.

[Footnote]

[Picture Credit Line sa panid 3]

UN PHOTO 186797/J. Isaac