Himamata ang Walay-Ikot nga mga Putyukan sa Australia

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA AUSTRALIA

NAHUPAYAN ka na ba sa makaparelaks nga hugong sa puliking mga putyukan samtang sila naniba sa kabulakan sa masanag nga adlaw sa sayong tingpamulak? Sa pagkatinuod, sila maoy matahom nga mga insekto. Kon dili lang unta sila mangikot!

Mahibulong ka tingali nga mahibalo nga adunay mga putyukan nga dili mangikot. Sila nailhang walay-ikot nga mga putyukan sa Australia, ug sila makaplagan sa daghang bahin sa sidlakang Australia. Ang walay-ikot nga mga putyukan maoy kapin lamag diyutay sa 4 milimetros ang gitas-on. Sila itom, nga may baga nga puting balhibo sa ilang mga nawong ug kilid. Daghan kanila adunay gigming nga dalag nga puntikpuntik diha sa likod nga mga bahin sa tunga sa ilang lawas. Labing menos napulo ka espisye sa walay-ikot nga mga putyukan ang makaplagan ubay sa baybayon gikan sa halayong amihanan sa Queensland ngadto sa habagatan sa New South Wales. Ang uban nakaplagan usab sa tropikal nga Amihanang Teritoryo sa kontinente.

Hunahunaa ang mga kaayohan alang kanila nga manguhag dugos gikan sa mga balay sa putyukan. Usa ka tigbuhig putyukan miingon: “Samtang ako magsul-ob ug talukbong ug abot-sa-liog nga suwiter sa pagkuhag dugos sa [ubang mga espisye sa putyukan], dili na kinahanglang panalipdan nako ang akong kaugalingon gikan sa [walay-ikot nga mga putyukan]. Lima ka minutos human buksi ang kahon, ang mga putyukan nagkapuliki gihapon nga morag ako wala diha.”

Ang mga balay sa walay-ikot nga mga putyukan lahi kaayo sa ubang mga putyukan. Sa pagkatinuod, kini sagad gitawag ug mga salag. Inay magtipig sa ilang dugos ug malo diha sa naandang han-ay nga unom-ug-kilid nga udlan, ang walay-ikot nga mga putyukan magtukod ug mga pungpong sa linginong mga kulonkulon. Ang mga kulonkulon pikoton human kini mapuno, ug unya ang ubang mga kulonkulon himoon diha mismo o sa palibot niini.

Ang Sulod sa Salag

Atong susihon ang sulod sa salag, nga gipuy-an sa mga 15,000 ka walay-ikot nga mga putyukan. Apan, pag-amping lang, kay bisag kini nga mga putyukan dili mangikot, sila makapahit kanimo ginamit ang ilang mga apapangig.

Sa pag-agi ubay sa agianan sa salag, atong makita ang daghang buluhaton. Dunay tinuod nga panaghiusa  taliwala niining maong mga putyukan. Ang matag usa nahibalo pag-ayo kon unsay buhaton ug kon asa kini kinahanglang himoon. Atong makita ang usa ka gamayng putyukan nga nagporma ug nagpasinaw sa usa ka bag-ong kulonkulon sa dugos, nga morag sa kakuti nagsunod ug ekselenteng blueprint. Upat pa ka putyukan ang diha sa among tupad, nga nagpikot sa usa ka kulonkulon nga mao pay pagkapuno ug dugos. Ang usa ka dakong tulog-sukod nga palapa nagtaganag gambalay nga niana ang mga kulonkulon sa dugos gitukod. Kining obra-maestra sa inhenyeriya nakatabang sa pagsuportar sa kabug-aton sa dugos.

Dayon mosulod kita sa sunod nga lawak ug makamatikod ug usa ka putyukan nga mas dako kay sa uban. Kadto mao ang halangdong rayna! Pagkanindot niya, nga gidayandayanan sa iyang sanag itom ug bulawanong mga sirkulo sa lawas ug gilibotan sa panon sa ubang puliking mga putyukan! Dayon ang rayna misugod sa pagpangitlog diha sa 60 ka lawaklawak nga giandam alang kaniya. Siya maampingon ug kutihan kaayo, nga magpahinumdom kanato sa usa ka inahan nga magpahiluna sa iyang anak diha sa kuna! Matikdi usab, kon unsa ka paspas nga gipikot sa mga trabahante ang mga lawaklawak human siya mangitlog. Sa pipila lamang ka minutos, ang trabaho nahuman.

Sa Dihang Mapusa ang mga Itlog

Sa dihang mapusa ang mga itlog, ang matag gamayng ingan (o, ulod) nga molugwa mokaon sa pagkaon nga gibutang diha sa lawaklawak nga giandam para niini. Human kini motubo nga mas dako pa kay sa talohong lawaklawak, ang ulod magbilik ug sedahong uloran alang sa kaugalingon. Niini nga uloran ang ingan mahimong putyukan (miagi na sa pagkaulod). Sa ulahi, siya molugwa sa uloran ug mosugod pagtrabaho​—nga mao, human nga siya makadawat ug diyutayng pag-amoma gikan sa ubang tig-atiman nga mga putyukan. Unsay mahitabo sa talohong mga lawaklawak? Dihadiha kini kolektahon, ug ang materyal gamiton pag-usab. Iniggawas sa mga putyukan gikan sa ilang mga uloran, ang mga uloran dili na kinahanglanon. Kon pasagdan lang diha, magkatag lamang kini diha sa salag. Busa ang daghang tighinlo nga mga putyukan molabay niining maong mga biya.

Daghang espisye sa walay-ikot nga mga putyukan mogamag materyal sa pagtukod nga gitawag  ug cerumen. Kini gigama gikan sa talo nga gikan sa mga lawas sa mga putyukan nga gisagolag tagok ug talo nga ilang makolekta gikan sa mga tanom ug mga kahoy. Ang cerumen gigamit sa pagtukod sa gambalay sa mga haligi ug mga sagbayan ug mga balabag, nga nagpalig-on sa tanang sinumpayan. Samtang ilang pormahon ang mga kulonkulon sa dugos ug malo niini nga gambalay, ang mga putyukan magdagandagan sa sulod sa mga kulonkulon, nga magporma ug magbagtok sa cerumen. Dayon ang mga kulonkulon pun-on ug pikoton aron tipigan. Sa kinaiyanhon, ang mga putyukan daw nahibalo sa nag-usab-usab nga gidaghanon sa mga tanom ug sa mga kapeligrohan sa nag-usab-usab nga klima. Morag nahibalo silag maayo nga ang pagpangolekta ug pagtipig sa pagkaon maoy pangunang kinahanglanon aron mabuhi.

Ang mga putyukan mobiya sa salag ug sa pagpanibag pagkaon aron mangitag materyal sa pagtukod maingon man usab sa nektar ug malo. Inigkagawas sa salag, ang putyukan mahimo nang usa ka takos nga piloto ug tignabigar. Ang putyukan nahibalo usab pag-ayo kon unsay kolektahon ug kon asa kini makaplagan.

Pagtukod ug Bag-ong Uloran

Samtang ang kolonya modako, ang salag moabot na sa hustong kapasidad niini. Unsay mahitabo karon? “Magtukod tag bag-ong uloran” daw maoy mensahe nga gipadala ngadto sa pamilya. Sa popanahon, usa ka tiktik ang mangitag lungag nga angay kahimoag salag. Sundan kini sa pagduaw sa “mga inhenyero.” Sagad tali sa 30 ngadto sa 50 ka eksperto ang mosusi sa sulod nga bahin sa lungag sulod sa daghang oras, nga morag magsukodsukod niana ginamit ang mga pisi ug mga lipak. Dayon, human matino nga ang pundasyon maayo, sila mamauli, lagmit aron sa pagtaho. Sunod, kasagarang sulod sa 48 oras, ang aktuwal nga “mga tigtukod” mangabot. Mahimong dunay kapin sa usa ka libo ka putyukan sa mga trabahante​—apan walay rayna. Sugdan dayon nila ang trabaho, nga magdala sa igtutukod nga materyales ug pagkaon gikan sa orihinal nga salag.

Isip pagpangandam sa pag-abot sa rayna ngadto niining bag-ong salag, ang itloganan kinahanglang tukoron aron mamentinar ang hustong temperatura​—mga 28 grado Celcius. Aron kini mahimo, ang trabahanteng mga putyukan maglimin sa salag pinaagig paril sa cerumen, nga daw magputos sa salag sa usa ka habol. Kining maalamong mga putyukan morag nahibalo nga ang mga itlog kinahanglang huptang init-init. Karon andam na ang tanan, ug sa mga ikasiyam ka adlaw, ang bag-ong rayna, nga gipadako didto sa orihinal nga salag, ipasulod. Dihadiha, magsugod siya sa pagpangitlog nga magpatunghag dugang mga putyukan alang sa iyang palasyo.

Sa anam-anam, ang mga putyukan nga namalhin gikan sa orihinal nga salag mangamatay ug pulihan sa bag-o, mas batang mga putyukan gikan niining bag-ong uloran. Sa ngadtongadto, ang mga putyukan gikan niining salaga makamatikod nga kinahanglang magtukod sila ug laing uloran. Ug busa ang laing katingalahang siklo nga gidisenyo sa usa ka way-ikatandi nga Maglalalang magapadayon!

[Hulagway sa panid 13]

Inay magtukod ug unom-ug-kilid nga udlan, ang walay-ikot nga mga putyukan magtukod ug mga pungpong sa linginong mga kulonkulon

[Hulagway sa panid 14]

Labing menos napulo ka espisye sa walay-ikot nga mga putyukan ang makaplagan sa Australia