Pagpaniid sa Kalibotan

Nagpabiling Buhi Alang sa Milenyo

“Sa usa ka sukod napamatud-an nga ang mga tawong grabeng nagsakit determinadong magpabiling buhi aron masinati ang importanteng mga hitabo,” nag-ingon si Richard Suzman sa National Institute on Aging, sa Bethesda, Maryland, T.B.A. “Ang mga proseso nga nagpatungha sa maong reaksiyon dili masabtan apan ang maong panghitabo tinuod gayod.” Kay determinado nga ilang makita ang tuig 2000, sobra sa aberids nga gidaghanon sa mga tawo ang namatay sa unang semana sa bag-ong tuig, nagtaho ang The Guardian sa London. Sa Britanya, dugang nga 65 porsiyento ka tawo ang nangamatay nianang semanaha, ug sa New York City, midaghan ug kapin sa 50 porsiyento ang nangamatay, kon itandi sa unang semana sa 1999. Si Robert Butler, presidente sa International Longevity Center, nag-ingon nga kining gidaghanona nakita diha sa tibuok kalibotan. Siya midugang: “Ang determinasyon nga mabuhi gamhanan gayod.”

Paglawig Pinaagig Kompiyuter

Tungod sa elektronikong teknolohiya, ang mga barko mahimong dili na magkinahanglan ug daghan kaayong papel nga tsart aron makalawig, nag-ingon ang The Daily Telegraph sa London. Sa Nobyembre 1999, ang International Maritime Organization, pinaagi sa Aleman nga opisina sa hydrography, o pagtuon sa katubigan, sa unang higayon nagtugot sa paggamit sa sistema sa paglawig nga lunlon binase sa kompiyuter. Imbes sa papel nga mga tsart, ang kompiyuter dunay duha ka elektronikong bersiyon​—de-kompiyuter nga kopya sa papel nga tsart ug digital nga bersiyon nga nailhan ingong vector nga tsart. Ang paninugdang kaayohan sa elektronikong tsart mao nga ipakita niini ang hustong nahimutangan sa barko sa tanang higayon. Ug, pinaagi sa pagpatong ug tsart gikan sa radar diha sa eskrin sa kompiyuter, masusi ug dugang sa mga maglalawig ang kapeligrohan sa ilang agianan. Ang kapitan sa usa ka barko, nga maikagon bahin niining maong kaugmaran, nag-ingon: “Makapagaan kini sa among trabaho . . . busa mas mahatagan namog bug-os nga pagtagad ang paggiya sa barko, mga pag-agiagi sa mga barko, ubang mga barko ug, kon unsay ginahimo sa among piloto sa dihang magkaduol na sa pantalan.”

Walay Purohang Naglungtad ang mga Dili-Ingon Nato

“Sa milabayng pipila ka dekada, nagkadaghang astronomo ang nagbutyag sa panglantaw nga dunay purohang may mga sibilisasyon sa taga-laing planeta nga nagpuyo diha sa lainlaing mga bituon,” nag-ingon ang The New York Times. “Kining pagtuo bahin sa dili-ingon nato nga mga linalang nakadasig dili lamang sa paggamag daghang libro, mga pelikula ug salida sa telebisyon . . . kondili sa dugayng siyentipikanhong pagpangita nga naggamit ug dagko morag panaksan nga mga antena sa pagsiksik sa kalangitan alang sa hinay nga mga signal sa radyo gikan sa makinaadmanong mga taga-laing planeta.” Kana nga pagpangita dakog purohan nga mapakyas gayod, matod sa duha ka prominenteng mga siyentipiko, si Dr. Peter D. Ward ug si Dr. Donald C. Brownlee, mga awtor sa librong Rare Earth. Ang bag-ong mga kaplag sa astronomiya, paleontolohiya, ug geolohiya, matod pa nila, nagpakita “nga ang komposisyon ug kalig-on sa Yuta talagsaon kaayo” ug nga ang mga kahimtang sa ubang dapit dili maayo alang sa komplikadong mga matang sa kinabuhi. “Sa kataposan among nasulti ang dugay na kaayong gihunahuna sa kadaghanan​—nga ang komplikadong kinabuhi, sa labing menos, talagsaon,” nag-ingon si Dr. Ward. Midugang si Dr. Brownlee: “Ang mga tawo nag-ingon nga ang Adlaw maoy usa ka ordinaryong bituon. Dili kana tinuod. Halos tanang dapit sa uniberso dili maayo alang sa kinabuhi. Makalungtad lamang kini sa morag Tanaman sa Eden nga mga dapit sama sa Yuta.”

Bibliya Gihubad sa Daghan Pang mga Pinulongan

“Ang Bibliya padayon nga mao ang basahong kinadaghanag hubad sa tibuok kalibotan,” nag-ingon ang mantalaang Excelsior sa Mexico. Sumala pa sa German Bible Society, ang Bibliya gihubad ngadto sa laing 21 ka pinulongan sa 1999, nga naghimo niini nga mabatonan karon sa labing menos sa dili-kompleto nga porma diha sa 2,233 ka pinulongan. Nianang tanan, “ang Daang Testamento ug ang Bag-ong Testamento nahubad sa kabug-osan niini ngadto sa 371 ka pinulongan, nga labaw ug 5 kay sa 1998.” Asa makaplagan kining tanang pinulongana? “Ang kinadaghanag lainlaing hubad makaplagan sa Aprika, nga may 627, gisundan sa Asia, nga may 553, Australia/Pasipiko, nga may 396, Latin Amerika/Caribbeano, nga may 384, Uropa, nga may 197, ug sa Tinipong Bansa, nga may 73,” nag-ingon ang mantalaan. Bisan pa niana, “ang Bibliya wala mahubad bisan katunga sa tanang pinulongan nga gisulti sa yuta.” Nganong wala? Tungod kay pipila lang ka tawo ang nagsulti sa maong mga pinulongan, ug ang paghubad sa Bibliya niining mga pinulongana maoy usa ka hagit. Dugang pa, daghang tawo makasulti ug duha ka pinulongan, ug kon ang Bibliya wala mapatik sa usa sa ilang mga pinulongan, mabasa nila kini sa lain.

 Gilabay nga Kasangkapan sa Gubat

Ang Italyanong mga mangingisda di pa dugay nga dunay mga nasikop nga dili unta nila gustong masikop​—kemikal nga mga hinagiban. Sumala pa kang Valerio Calzolaio, luyoluyong sekretaryo sa Ministry of the Environment sa Italya, “gikan sa 1946 hangtod sa katuigan sa 1970 . . . , ang naandang buhat sa pagdispatsar sa karaang mga kasangkapan sa gubat mao ang paglabay niini diha sa dagat.” Gibanabana nga dunay mga 20,000 ka bomba nga anaa sa salog sa Adriatiko, duol sa sidlakang baybayon sa Italya. Sa 1997, 5 ka Italyanong mga mangingisda ang namatay ug 236 ang kinahanglang ipaospital ingong resulta sa mga epekto sa makamatayng mga kemikal nga mihungaw gikan sa gikutkot-ug-taya nga mga kasangkapan sa gubat nga ilang gihaw-as diha sa ilang mga pukot. Nakadugang pa sa problema mao ang wala mahibaloing gidaghanon sa mga bomba nga gipanghulog sa mga ayroplanong iggugubat ngadto sa mao gihapong katubigan panahon sa di pa dugayng panag-away sa Balkan, ug ang uban niini “nasikop” na diha sa mga pukot. Ang kadagatan sa Italya dili lamang ang bugtong naapektohan. Gibanabana nga 100,000 ka tonelada sa kemikal nga mga hinagiban ang anaa sa salog sa Baltic Sea, ug dunay susamang mga labayanan nga nahibaloang naglungtad diha sa kadagatan sa Hapon, Tinipong Bansa, ug Gran Britanya.

Gipasobrahang mga Numero

“Ayaw kanunay tuohi ang imong mabasa diha sa mga mantalaan,” nag-ingon ang The Economist. Ang mga magsusulat “masayop.” Kini ilabinang tinuod kon estadistika ang nalangkit, ilabina kadtong mahitungod sa mga katalagman. Ngano? “Tungod sa kalibog nga ipahinabo sa gubat, o sa katalagman panahon sa kalinaw, siyempre imposibleng matino kon pila ka tawo ang namatay o nasamdan,” nag-ingon ang artikulo. Aron matagbaw ang pagkamausisaon sa mga tawo, ang mga magsusulat mohatag ug mga banabana, nga sagad sobra ra, ug “talagsa rang magkunhod sa ilang mga banabana sa paglabay sa panahon.” Ang rason? “Gusto sa mga magsusulat nga mapatik ang ilang mga estorya, gusto sa mga editor nga mahalin ang ilang mga mantalaan, gusto sa mga tighatag ug tabang nga mailado ang ilang mga ahensiya. Bisan ang mga opisyales sa gobyerno gusto tingaling mangitag simpatiya.” Ang magasin nag-awhag sa mga magbabasa nga “magbantay​—sa malimbongong pagkatukma, sa dayag nga pagpasobra, ug sa kanunayng hilig sa mga magsusulat nga pasobrahan ang estorya.” Kini midugang: “Kon unsa man ang gahom sa prensa sa katibuk-an, kon mahitungod sa pagpatay sa mga tawo, ang pagkobre sa balita mas kuyaw kay sa literal nga pagpamatay.”

Pag-amping sa Pag-atiman ug mga Binuhi

Sumala sa Pranses nga mantalaang Le Monde, 52 porsiyento sa mga panimalay sa Pransiya ang dunay mga binuhi. Apan, ang di pa dugayng pagtuon sa usa ka grupo sa mga beterinaryo sa Institute of Comparative Animal Immunology, sa Maisons-Alfort, Pransiya, nagpakita nga ang mga agup-op ug mga parasito nga gidaladala sa 8.4 ka milyong iring ug 7.9 ka milyong iro sa Pransiya maoy hinungdan sa lainlaing mga sakit sa mga tag-iya sa mga binuhi. Naglakip kini sa bun-i, bitok, kagid, leishmaniasis, ug toxoplasmosis. Ang ulahing sakit nga gihisgotan makapahinabog pagkakuha sa gisabak o mga diperensiya sa bata sa tiyan sa mabdos nga mga babaye. Ang taho naghisgot usab sa daghang alerhiya gumikan sa mga binuhi sa balay ug sa mga impeksiyon tungod sa mga pinaakan sa iro​—mga 100,000 matag tuig sa Pransiya.

Ekosistema sa Baba

“Ang mga siyentipiko sa Stanford University nakadiskobre ug 37 ka bag-o ug talagsaong mga organismo diha sa usa sa nagkadaiya kaayong mga ekosistema sa yuta: ang baba sa tawo,” nagtaho ang The Toronto Star. Tungod niini midaghan ug kapin sa 500 ang nailhang mga matang sa mga bakterya sa baba, “nagkalainlain kaayo kini nga mahimong matugbangan niini ang bagang kalasangan sa tropiko, nga kasagarang gilantaw nga mao ang kinapungkayan sa biolohikanhong kadagaya.” Makadaot ba ang mga bakterya? Human madiskobrehi ang bag-ong mga organismo diha sa tagiti sa baba, ang mikrobiologo nga si Dr. David Relman nag-ingon: “Makasalig kita sa maong pagkadaiya tungod kay naghatag kinig biolohikanhong kalig-on ug proteksiyon.” Ang Star midugang nga ang kadaghanang matang sa bakterya “gituohang makahatag ug kahupayan, panalipod ug sustansiya.” Pipila lang ang mopahinabog mga problema sama sa pagkadaot sa ngipon, sakit sa lagos, ug bahong ginhawa.

Nagkadaghang mga Gubat

“Ang gidaghanon sa mga gubat padayong nag-uswag” sa 1999, nagtaho ang Alemang mantalaan nga Siegener Zeitung. Ang Grupong Nagtuon Aron sa Pagdukiduki sa mga Hinungdan sa Gubat, sa University of Hamburg, nakaihap ug 35 ka armadong panag-away sa 1999, kapin ug 3 kay sa milabayng tuig. Niining tanan, 14 ang nahitabo didto sa Aprika, 12 sa Asia, usa sa Uropa, ug ang uban sa Tungang Sidlakan ug Latin Amerika. Wala pay kasulbaran sa gubat, matod pa sa grupong nagtuon. Sa pagkatinuod, “walo ka gubat ang mitungha sa listahan niining tuiga sa unang higayon, lakip niini mao ang mapintas nga mga panag-away sa Chechnya, Nepal, Kyrgyzstan, ug Nigeria.” Ang usa ka rason mao nga ang ubang mga hinungdan sa mga panag-away nag-umido sa taas nga panahon una pa kini mobuto ingong armadong panag-away o bug-os nga gubat.