Kapitulo 2

Relihiyon​—Sa Unsang Paagi Misugod Kini?

1, 2. Unsa ang naobserbahan mahitungod sa pagkakaraan ug sa pagkadaiya sa relihiyon?

 ANG kasaysayan sa relihiyon sama ka karaan sa kasaysayan sa tawo mismo. Mao kana ang gitug-an kanato sa mga arkiyolohista ug mga antropolohista. Bisan taliwala sa labing “primitibo,” buot ingnon, wala maugmad, nga mga buhilaman, makaplagan ang ebidensiya sa pagsimba sa pipila ka porma. Sa pagkamatuod ang The New Encyclopædia Britannica nag-ingon nga “kutob sa nadiskobrehan sa mga eskolar, bisan kanus-a walay naglungtad nga bisan unsang katawhan, bisan diin, sa bisan unsang panahon, nga dili sa pipila ka sentido relihiyoso.”

² Gawas pa sa pagkakaraan niini, ang relihiyon usab naglungtad sa dakong pagkadaiya. Ang mga mamumunggot ug ulo sa kalasangan sa Borneo, ang mga Eskimo sa mabugnaw nga Artiko, ang mga nomada sa Disyerto sa Sahara, ang mga pumupuyo sa dakbayan sa dagkong kaulohan sa kalibotan​—ang tagsa ka katawhan ug tagsa ka nasod sa yuta duna sa diyos o sa mga diyos niini ug sa paagi sa pagsimba niini. Ang kalainan sa relihiyon sa pagkamatuod makapasarasay.

3. Unsang mga pangutana mahitungod sa mga relihiyon sa kalibotan ang kinahanglan nga pagakonsiderahon?

³ Sa makataronganon, ang mga pangutana motungha sa hunahuna. Diin gikan kining tanang relihiyon? Sanglit dunay markadong diperensiya maingon man sa kasamahan taliwala kanila, misugod ba sila nga independiyente, o kaha mahimong naugmad sila gikan sa usa ka tinubdan? Sa pagkamatuod mahimong mangutana kita: Nganong misugod pa man gayod ang relihiyon? Ug sa unsang paagi? Ang mga tubag niining mga pangutana  hinungdanon kaayo sa tanan nga interesado sa pagkaplag sa kamatuoran mahitungod sa relihiyon ug sa relihiyosong mga tinoohan.

Suliran sa Sinugdanan

4. Unsa ang atong nahibaloan mahitungod sa mga magtutukod sa daghang mga relihiyon?

⁴ Kon bahin na sa suliran sa sinugdanan, ang katawhan sa nagkalainlaing relihiyon maghunahuna sa mga ngalan sama kang Muḥammad, Buda, Confucio, ug Jesus. Sa halos tagsa ka relihiyon, makaplagan nato ang usa ka sentral nga pigura kang kansa ang dungog gikahatag alang sa pagtukod sa ‘matuod nga pagtuo.’ Ang uban niini kanila mananaway nga mga repormador. Ang uban moralistiko nga mga pilosopo. Ang uban pa dili hakogan nga mga bayani sa katawhan. Daghan kanila nakabilin ug mga sinulat o mga panultihon nga nagporma sa pasukaranan sa usa ka bag-ong relihiyon. Sa lakaw sa panahon kon unsa ang ilang gipamolong ug gibuhat gihashasan, gipanindot, ug gipakamisteryoso. Ang uban niining mga lider gipakadiyos ngani.

5, 6. Sa unsang paagi ang daghang mga relihiyon misugod?

⁵ Bisan pa kining mga indibiduwal giisip nga mga magtutukod sa dagkong mga relihiyon nga sinati kita, kinahanglan matikdan nga sila wala sa aktuwal misugod sa relihiyon. Sa daghang mga kaso, ang ilang mga pagtulon-an mitubo gikan sa naglungtad relihiyosong mga ideya, bisan pa kadaghanan niining mga magtutukod miangkon ug langitnong pagdasig isip ilang tinubdan. O sila miilis ug miusab sa naglungtad relihiyosong mga sistema nga nahimong wala na makapatagbaw niini o nianang paagi.

⁶ Pananglitan, sumala sa sibu nga matug-an kanato sa kasaysayan, si Buda usa ka prinsipe nga nalisang sa pag-antos ug sa makapasubong kahimtang nga nakaplagan niya nga naglibot kaniya sa usa ka katilingban nga dominado sa Hinduismo. Ang resulta sa iyang pagpangita sa kasulbaran sa makapahigwaos nga mga suliran sa kinabuhi mao ang Budismo. Mao man usab, si Muḥammad labihang nasamok sa idolatriya ug imoralidad nga  nakita niya sa relihiyosong mga buhat libot kaniya. Siya sa ulahi miangkon nga nakadawat ug linaing mga pagbutyag gikan sa Diyos, nga napormang Qur’ān ug nahimong pasukaranan sa usa ka bag-o relihiyosong kalihokan, ang Islām. Ang Protestantismo mitubo gikan sa Katolisismo ingon nga resulta sa Repormasyon nga misugod sa sayong ika-16 ka siglo, sa dihang si Martin Lutero miprotesta sa pagbaligya sa mga indulhensiya sa simbahang Katoliko nianang panahon.

7. Unsang pangutana mahitungod sa relihiyon ang sa gihapon nanginahanglan nga tubagon?

⁷ Busa, may labot sa mga relihiyon nga naglungtad karon, walay kakulang sa impormasyon mahitungod sa ilang sinugdanan ug kaugmaran, sa ilang mga magtutukod, sa ilang sagradong mga sinulat, ug uban pa. Apan kumosta na man ang mga relihiyon nga milungtad una pa kanila? Ug kadtong mas una pa niini kanila? Kon kita moatras sa igoigong gilay-on sa kasaysayan, sa madali o sa madugay atubangon kita sa pangutana: Sa unsang paagi ang relihiyon misugod? Tataw nga, aron makaplagan ang tubag  nianang pangutana, molantaw kita luyo sa mga utlanan sa indibiduwal nga mga relihiyon.

Daghang mga Teoriya

8. Sulod sa kasiglohan, unsa ang tinamdan sa katawhan nganha sa relihiyon?

⁸ Ang pagtuon sa sinugdanan ug kaugmaran sa relihiyon usa pa ka bag-ong natad. Sulod sa kasiglohan, ang katawhan kapin o kulang midawat sa relihiyosong tradisyon diin sila natawo ug diin sila gipadako. Kadaghanan kanila natagbaw na uban sa katin-awan nga gipakanaog kanila sa ilang mga amahan, nagbati nga ang ilang relihiyon mao ang kamatuoran. Panagsa ra ang bisan unsang katarongan sa pagduda sa bisan unsang butang, ni sa panginahanglan sa pagsusi sa unsang paagi, kanus-a, o ngano ang mga butang misugod. Sa pagkamatuod, sulod sa kasiglohan, uban sa limitado nga mga paagi sa pagpanaw ug sa komunikasyon, pipila ra ngani sa katawhan ang nasinati sa uban relihiyosong mga sistema.

9. Sukad sa ika-19 ka siglo, unsang mga pagsulay ang gihimo sa pagdiskobre kon sa unsang paagi ug ngano ang relihiyon misugod?

⁹ Sulod sa ika-19 ka siglo, bisan pa, misugod pagkausab ang hulagway. Ang teoriya sa ebolusyon nagbanlas latas sa mga sirkulong intelektuwal. Kana, uban sa pagsugod sa siyentipikonhong pagpakisusi, nagpahinabo sa daghan sa pagduda sa natukod nang mga sistema, lakip sa relihiyon. Nakaamgo sa mga limitasyon sa pagpangitag mga timaan sulod sa naglungtad nga relihiyon, ang ubang mga eskolar miliso sa mga nanghibilin sa sayong mga buhilaman o ngadto sa halayong mga suok sa kalibotan diin ang katawhan sa gihapon nagkinabuhi sa primitibong katilingban. Naningkamot sila sa pagpadapat kanila sa mga metodo sa sikolohiya, sosyolohiya, antropolohiya, ug uban pa, nga naglaom sa pagdiskobre sa usa ka timaan kon sa unsang paagi ang relihiyon misugod ug ngano.

10. Unsa ang sangpotanan sa mga imbestigasyon sa sinugdanan sa relihiyon?

¹⁰ Unsa ang sangpotanan? Sa kalit, mibuto sa talan-awon ang daghang mga teoriya—​daw​—sama ka daghan sa mga imbestigador  niini​—uban sa matag imbestigador nga nagsupak sa usa ug usa, ug ang matag usa naningkamot sa pagpalabaw sa usa ug usa sa kakahas ug sa pagkaorihinal. Ang uban niining mga tigdukiduki nakadangat sa importante nga mga konklusyon; ang mga buhat sa uban yanong nakalimtan na. Kini edukasyonal ug makapalamdag alang kanato ang pagsud-ong sa mga resulta niining pagpanukiduki. Kini makatabang kanato sa pagbaton sa maarang-arang pagsabot sa relihiyosong mga tinamdan sa katawhan nga mahibalag nato.

11. Ipatin-aw ang teoriya sa animismo.

¹¹ Usa ka teoriya, nga kumon gitawag animismo, gitanyag sa Ingles nga antropolohista si Edward Tylor (1832-1917). Misugyot siya nga ang mga kasinatian sama sa mga damgo, mga panan-awon, mga handurawan, ug pagkawalay kinabuhi sa patay nga mga lawas nagpahinabo sa primitibong katawhan sa pagtiklop nga ang lawas gipuy-an sa usa ka kalag (Latin, anima). Sumala niining teoriya, sanglit sila sagad modamgo mahitungod sa ilang patay nga mga hinigugma, nagpakaingon sila nga ang usa ka kalag nagpadayon sa pagkinabuhi tapos sa kamatayon, nga kini mibiya sa lawas ug nagpuyo sa mga kahoy, mga bato, mga suba, ug uban pa. Sa kaulahian, ang patay ug ang mga butang diin ang mga kalag gikaingon nga nagpuyo gisimba isip mga diyos. Ug busa, matod ni Tylor, ang relihiyon natawo.

12. Ipatin-aw ang teoriya sa animatismo.

¹² Ang laing Ingles nga antropolohista, si R. R. Marett (1866-1943), mitanyag sa usa ka paghashas sa animismo, nga gitawag niya animatismo. Human sa pagtuon sa mga tinoohan sa mga taga-Melanesia sa kapuloan sa Pasipiko ug sa mga nitibo sa Aprika ug Amerika, si Marett mitiklop nga inay sa pagbaton sa ideya sa usa ka personal nga kalag, ang primitibong katawhan mituo  nga dunay usa ka dili-personal nga puwersa o labaw-natural nga puwersa nga naghatag-kinabuhi sa tanang butang; kanang tinoohan mipukaw sa mga pagbati sa kataha ug kahadlok sa tawo, nga nahimong pasukaranan alang sa iyang primitibong relihiyon. Alang kang Marett, ang relihiyon yanong emosyonal nga sanong sa tawo sa wala masayri. Ang paborito niyang pahayag mao nga ang relihiyon “wala kaayo palandonga o kaha sayawa.”

13. Unsang teoriya sa relihiyon ang gitanyag ni James Frazer?

¹³ Niadtong 1890 ang usa ka Eskoses nga batid sa karaang sugilanon, si James Frazer (1854-1941), mipatik sa dakog impluwensiyang libro nga The Golden Bough, diin siya miergo nga ang relihiyon mitubo gikan sa madyik. Sumala kang Frazer, ang tawo naningkamot una sa pagkontrol sa iyang kaugalingong kinabuhi ug sa iyang palibot pinaagi sa pagpanig-ingon sa iyang nakita nga nagakahitabo sa kinaiya. Pananglitan, siya naghunahuna nga siya makasangpit sa ulan pinaagi sa pagwisik sa tubig sa yuta uban sa duyog sa samag-dalugdog nga mga tambol o makapahinabog kadaot sa iyang kaaway pinaagi sa pagtuslok sa mga imperdible sa usa ka larawan. Kini mitultol ngadto sa paggamit sa mga rituwal, mga lamat, ug sa madyikal nga mga butang sa daghang mga dapit sa kinabuhi. Kon dili kini mosaler sumala sa gidahoman, siya miliso ngadto sa paglukmay ug sa pagpangaliya sa panabang sa labaw-kinaiya nga mga gahom, inay kay sa pagsulay sa pagkontrolar kanila. Ang mga rituwal ug mga yamyam nahimong mga halad ug mga pag-ampo, ug busa ang relihiyon misugod. Sa mga pulong ni Frazer, ang relihiyon “usa ka paglukmay o pagpakig-uli sa mga gahom nga labaw sa tawo.”

14. Sa unsang paagi gipatin-aw ni Sigmund Freud ang sinugdanan sa relihiyon?

¹⁴ Bisan ang nabantog Austrianong sikoanalista si Sigmund Freud (1856-1939), sa iyang librong Totem and Taboo, naningkamot sa pagpatin-aw sa sinugdanan sa relihiyon. Tukma sa iyang propesyon, si Freud mipatin-aw nga ang kinasayohang relihiyon mitubo gikan sa kon unsa ang iyang ginganlan puli-amahan nga neurosis. Siya miteoriya nga, sama sa ihalas nga mga kabayo ug mga baka, sa primitibong katilingban ang amahan  nagdominar sa kabanayan. Ang mga anak nga lalaki, kinsa nagdumot ug nagdayeg sa amahan, mirebelde ug mipatay sa amahan. Sa pagbaton sa gahom sa amahan, si Freud miangkon, ‘kining mga luog nga mangangaog-tawo mikaon sa ilang biktima.’ Sa ulahi, tungod sa pagbasol, sila miimbento sa mga seremonya ug mga rituwal sa pagtabon sa ilang aksiyon. Sa teoriya ni Freud, ang puli-amahan nahimong Diyos, ang mga seremonya ug mga rituwal nahimong kinasayohang relihiyon, ug ang pagkaon sa gipatay nga amahan nahimong tradisyon sa komunyon nga gisunod sa daghang mga relihiyon.

15. Unsa ang nahitabo sa kadaghanan sa gitanyag nga mga teoriya sa sinugdanan sa relihiyon?

¹⁵ Mahimong ikasitar ang daghan uban pa nga mga teoriya nga mga paningkamot sa pagpatin-aw sa sinugdanan sa relihiyon. Kadaghanan kanila, bisan pa niana, hikalimtan na, ug walay mausa kanila ang sa pagkamatuod nagbuntaog aron mas katuhoan o madawat kay sa uban. Ngano? Yanong tungod kay sukad walay bisan unsang makasaysayanhong ebidensiya o pruweba nga kining mga teoriya matuod. Sila puro nga mga produkto sa handurawan o panaghap sa pipila ka imbestigador, nga sa wala madugay gipulihan sa usa nga misunod.

Sayop nga Patukoranan

16. Ngano ang mga tuig sa imbestigasyon napakyas sa pagtagana sa katin-awan kon sa unsang paagi ang relihiyon misugod?

¹⁶ Human sa mga tuig sa pagpakigbisog uban sa suliran, daghan  karon ang nakadangat sa konklusyon nga lagmit walay bisan unsang purohan sa pagkaplag sa tubag sa pangutana kon sa unsang paagi ang relihiyon misugod. Una sa tanan, tungod kay ang mga bukog ug mga nanghibilin sa karaang katawhan wala motug-an kanato kon unsa ang gihunahuna niadtong katawhan, kon unsa ang ilang gikahadlokan, o kon ngano sila misimba. Ang bisan unsang mga konklusyon nga mahipos gikan niining mga ginama sa labing maayo edukadong mga panaghap. Ikaduha, ang relihiyosong mga buhat sa karon gitawag primitibong katawhan, sama sa mga Karaang Molupyo sa Australia, dili kasaligang sukdanan sa pagsukod sa kon unsa ang gibuhat o gihunahuna sa katawhan sa karaang mga panahon. Walay mausa ang makapaneguro kon o sa unsang paagi ang ilang kultura nausab latas sa kasiglohan.

17. (a) Unsa ang nahibaloan sa modernong mga historyador sa mga relihiyon? (b) Unsa ang nagpadayag nga pangunang kabalaka kon nag-analisar sa relihiyon?

¹⁷ Tungod sa tanang kawalay katinoan, ang librong World Religions​—From Ancient History to the Present mitiklop nga “ang modernong historyador sa mga relihiyon nasayod nga kini imposible ang pag-abot sa mga sinugdanan sa relihiyon.” Mahitungod sa mga paningkamot sa mga historyador, bisan pa, ang libro mihimo niining obserbasyon: “Sa miagi ang daghan kaayong mga teorista nabalaka dili lamang sa paghubit o sa pagpatin-aw sa relihiyon apan sa pagwagtang niini, mibati nga kon ang sayong mga porma gipakita nga gipasukad sa mga lansis nan ang ulahi ug nag-unang mga relihiyon mahimong maamong.”

18. (a) Ngano ang daghang mga imbestigador wala magmalamposon sa pagpatin-aw sa sinugdanan sa relihiyon? (b) Unsa, dayag, ang matuod nga mga intensiyon sa “siyentipikonhon” nga mga imbestigador sa relihiyon?

¹⁸ Nianang kataposang komento nahaluna ang timaan ngano ang daghan “siyentipikonhon” nga mga imbestigador sa sinugdanan sa relihiyon wala makadangat sa bisan unsang malabanang katin-awan. Ang katarongan nagatug-an kanato nga ang hustong konklusyon mahimong makab-ot lamang gikan sa hustong pasikaranan. Kon ang usa mosugod uban sa sayop nga pasikaranan,  dayag nga kanang usa dili makadangat sa hustong konklusyon. Ang sublisubling kapakyasan sa “siyentipikonhon” nga mga imbestigador sa pagkab-ot sa rasonable nga katin-awan naglabay ug ugdang mga pagduda sa pasikaranan diin sila nagpasukad sa ilang mga panlantaw. Pinaagi sa pagsunod sa ilang nahulma na daan nga ideya, sa ilang mga paningkamot sa ‘pagwagtang sa relihiyon’ sila misulay sa pagwagtang sa Diyos.

19. Unsa ang pasukaranang prinsipyo luyo sa malamposon siyentipikonhong mga imbestigasyon? Palihog iilustrar.

¹⁹ Ang kahimtang mahimong ikatandi sa daghang mga paagi ang mga astronomo una sa ika-16 ka siglo naningkamot sa pagpatin-aw sa kalihokan sa mga planeta. Dunay daghang mga teoriya,  apan walay mausa kanila ang matuod makapatagbaw. Ngano? Tungod kay sila gipasukad sa pagpakaingon nga ang yuta mao ang sentro sa uniberso libot diin ang mga bituon ug mga planeta mituyok. Ang matuod nga kauswagan wala mahitabo hangtod ang mga siyentista​—ug ang Simbahang Katoliko—​misugot sa pagdawat sa kamatuoran nga ang yuta dili mao ang sentro sa uniberso apan nagtuyok libot sa adlaw, ang sentro sa sistema solar. Ang kapakyasan sa daghang mga teoriya sa pagpatin-aw  sa kamatuoran mitultol sa bukas-hunahuna nga mga indibiduwal, dili sa pagpaningkamot sa pagpatungha sa bag-ong mga teoriya, apan sa pagsusi usab sa pasikaranan sa ilang mga imbestigasyon. Ug kana mitultol sa kalamposan.

20. (a) Unsa ang sayop nga pasikaranan luyo sa “siyentipikonhon” nga imbestigasyon sa sinugdanan sa relihiyon? (b) Sa unsang pasukaranang panginahanglan si Voltaire mitumong?

²⁰ Ang samang prinsipyo mahimong ikapadapat sa imbestigasyon sa sinugdanan sa relihiyon. Tungod sa pagsulbong sa ateyismo ug sa kanat nga pagdawat sa teoriya sa ebolusyon, daghang katawhan nagpakaingon nga ang Diyos wala maglungtad. Pinasukad niining pagpakaingon, sila mibati nga ang katin-awan sa paglungtad sa relihiyon makaplagan sa tawo mismo​—sa iyang mga palakaw sa hunahuna, sa iyang mga panginahanglan, sa iyang mga kahadlok, sa iyang “neuroses.” Si Voltaire mipahayag, “Kon ang Diyos wala pa molungtad, kini kinahanglanon ang pag-imbento kaniya”; busa sila miergo nga ang tawo miimbento sa Diyos.​—Tan-awa ang kahon, panid 28.

21. Unsang makataronganong konklusyon ang atong makab-ot gikan sa kapakyasan sa daghang mga teoriya sa sinugdanan sa relihiyon?

²¹ Sanglit ang daghang mga teoriya napakyas sa pagtagana sa matuod makapatagbaw nga tubag, dili ba panahon na karon alang sa pagsusi usab sa pasikaranan diin kining mga imbestigasyon gipasukad? Inay sa paghago nga dili mabungahon sa sama naandang paagi, dili ba makataronganon nga mangita sa laing dapit alang sa tubag? Kon sugot kita nga magmabukas-hunahuna, mouyon kita nga ang pagbuhat niana rasonable ug siyentipikonhon. Ug kita duna sa maong panig-ingnan nga makatabang kanato sa pagkakita sa katarongan luyo niining kurso.

Usa ka Karaang Pakisusi

22. Sa unsang paagi ang daghang mga teoriya sa mga taga-Atenas sa ilang mga diyos nag-apektar sa ilang paagi sa pagsimba?

²² Sa unang siglo sa atong Kumong Panahon, ang Atenas, Gresya, usa ka bantogang sentro sa pagtuon. Taliwala sa mga taga-Atenas, bisan pa, dunay daghan nagkalainlaing mga pundokpundok sa hunahuna, sama sa mga Epikureo ug mga Estoiko,  ang matag usa duna sa iyang kaugalingong ideya mahitungod sa mga diyos. Pinasukad niining nagkadaiyang mga ideya, daghang mga diyos ang gisimba, ug ang nagkalainlaing mga paagi sa pagsimba naugmad. Ingon nga resulta, ang dakbayan napuno sa hinimog-tawo nga mga idolo ug mga templo.​—Buhat 17:16.

23. Unsang bug-os lahi nga panlantaw mahitungod sa Diyos ang gipresentar ni apostol Pablo sa mga taga-Atenas?

²³ Sa mga tuig 50 K.P., ang Kristohanong apostol Pablo miduaw sa Atenas ug mitanyag sa mga taga-Atenas sa bug-os lahi nga panlantaw. Siya miingon kanila: “Ang Diyos nga nagbuhat sa kalibotan ug sa tanang mga butang niini, ingon nga, kining Usa mao, ang Ginoo sa langit ug sa yuta, wala magpuyo sa hinimog-kamot nga mga templo, ni siya pagaalagaran sa tawhanong mga kamot nga daw siya may panginahanglan sa bisan unsang butang, tungod kay siya mismo naghatag sa tanang mga tawo sa kinabuhi ug gininhawa ug sa tanang mga butang.”​—Buhat 17:​24, 25.

24. Sa diwa, unsa ang gisulti ni Pablo sa mga taga-Atenas mahitungod sa matuod nga pagsimba?

²⁴ Sa ato pa, si Pablo nagsulti sa mga taga-Atenas nga ang matuod nga Diyos, kinsa “nagbuhat sa kalibotan ug sa tanang mga butang niini,” dili usa ka mugna sa handurawan sa tawo, ni siya pagaalagaron sa mga paagi nga mahimong mugnaon sa tawo. Ang matuod nga relihiyon dili usa ka pikas-kilid nga paningkamot ra sa tawo sa pagsulay sa pagtagbaw sa pipila ka sikolohikal nga panginahanglan o sa pagpalong sa pipila ka kahadlok. Hinonoa, sanglit ang matuod nga Diyos mao ang Maglalalang, kinsa mihatag sa tawo sa katakos sa paghunahuna ug sa gahom sa pagpangatarongan, makataronganon lamang nga Siya motagana sa usa ka paagi alang sa tawo nga makadangat sa usa ka makapatagbaw nga relasyon uban Kaniya. Kana, sumala kang Pablo, mao ang eksakto nga gibuhat sa Diyos. “Siya nagbuhat gikan sa usa ka tawo sa tagsa ka nasod sa mga tawo, aron papuy-on sa tanang nawong sa yuta, . . . alang kanila sa pagpangita sa Diyos, kon sila manghikap alang kaniya ug sa pagkamatuod makaplagan siya,  bisan pa, sa pagkamatuod, siya dili halayo gikan sa matag usa kanato.”​—Buhat 17:​26, 27.

25. Ipatin-aw ang yawing punto sa argumento ni Pablo mahitungod sa sinugdanan sa katawhan.

²⁵ Matikdi ang yawing punto ni Pablo: Ang Diyos “nagbuhat gikan sa usa ka tawo sa tagsa ka nasod sa mga tawo.” Bisan pa kon karon dunay daghang mga nasod sa mga tawo, nga nagpuyo sa tibuok yuta, ang mga siyentista nahibalo nga, sa pagkamatuod, ang tanang katawhan samag kagikanan. Kining hunahuna dako ug kahinungdanon sanglit kay kon kita mosulti mahitungod sa tanang katawhan nga naggikan sa samang kagikanan, kini nagkahulogan ug kapin pa kay sa pagkalambigit kanila sa biolohiya ug sa genetika. Sila nalambigit usab sa ubang mga dapit.

26. Unsa ang nahibaloan mahitungod sa pinulongan nga nagsuportar sa yawing punto ni Pablo?

²⁶ Tagda, pananglitan, kon unsa ang giingon sa librong Story of the World’s Worship mahitungod sa pinulongan sa tawo: “Kadtong kinsa nakatuon sa mga pinulongan sa kalibotan ug nakatandi kanila sa usa ug usa dunay butang ikasulti, ug mao kini: Ang tanang pinulongan mahimong pundokon ngadto sa mga pamilya o mga klase sa pagpanulti, ug ang tanan niining mga pamilya nakita nga misugod gikan sa usa ka kumon nga tinubdan.” Sa ato pa, ang mga pinulongan sa kalibotan wala magsugod nga separado ug independiyente, sama sa buot ipatuo kanato sa mga ebolusyonista. Sila miteoriya nga ang nagpuyog-langob nga mga tawo sa Aprika, Europa, ug Asya misugod uban sa ilang mga agunto ug mga ngolub ug sa kaulahian miugmad sa ilang kaugalingong mga pinulongan. Dili mao kana ang kaso. Ang ebidensiya mao nga sila “misugod gikan sa usa ka kumon nga tinubdan.”

27. Ngano kini makataronganon ang paghunahuna nga ang mga ideya sa tawo mahitungod sa Diyos ug sa relihiyon misugod gikan sa usa ka kumon nga tinubdan?

²⁷ Kon kana matuod sa usa ka butang sama ka personal ug sama ka talagsaong tawhanon sama sa pinulongan, nan dili ba rasonable ang paghunahuna nga ang mga ideya sa tawo sa Diyos ug sa relihiyon maggikan usab gikan sa usa ka kumon nga tinubdan?  Total, ang relihiyon nalangkit sa hunahuna, ug ang hunahuna nalangkit sa katakos sa tawo sa paggamit sa pinulongan. Dili kini nga ang tanang relihiyon aktuwal nga mitubo gikan sa usa ka relihiyon, apan ang mga ideya ug mga hunahuna mahimong subayon balik sa pipila ka kumon nga sinugdanan o sa kahugpongan sa relihiyosong mga ideya. Dunay ebidensiya ba sa pagsuportar niini? Ug kon, sa pagkamatuod, ang mga relihiyon sa tawo naggikan sa usa ra ka tinubdan, unsa man kaha kini? Sa unsang paagi atong makaplagan?

Nagkalahi Apan Susama

28. Sa unsang paagi atong makaplagan kon dunay kumon ba nga sinugdanan alang sa mga relihiyon sa kalibotan?

²⁸ Mabatonan nato ang tubag sa samang paagi nga ang mga batid sa pinulongan nakabaton sa ilang mga tubag mahitungod sa sinugdanan sa pinulongan. Pinaagi sa pagpahaluna sa mga pinulongan tapad sa usa ug usa ug nagtimaan sa ilang kasamahan, ang usa ka etimolohista mahimong makasubay sa nagkalainlaing pinulongan balik sa ilang tinubdan. Mao man usab, pinaagi sa pagpahaluna sa mga relihiyon tapad sa usa ug usa, makaarang kita sa pagsusi sa ilang mga doktrina, mga leyendo, mga rituwal, mga seremonya, mga institusyon, ug uban pa, ug tan-awon kon dunay bisan unsang tanod ba nga nagpaluyo sa kumon nga pag-ila ug, kon mao, sa unsa kanang tanod nagtultol kanato.

29. Sa unsa ang daghang mga diperensiya taliwala sa mga relihiyon ikaingon?

²⁹ Sa panggawas, ang daghang mga relihiyon nga naglungtad karon daw lahi gikan sa usa ug usa. Bisan pa, kon hukasan nato sila sa mga butang yanong mga bulakbulak ra ug ulahing mga dungag, o kon kita mowagtang nianang kalahian nga resulta sa klima, pinulongan, kinaiyang mga kahimtang sa ilang nitibo nga dapit, ug ubang mga butang, pagkamakapahingangha ang pagkasusama sa kadaghanan kanila.

30. Unsang kasamahan ang imong makita taliwala sa Romano Katolisismo ug sa Budismo?

³⁰ Pananglitan, kadaghanan sa katawhan maghunahuna nga  wala nay duha ka relihiyon nga mas lahi sa usa gikan sa usa kay sa Simbahang Romano Katoliko sa Kasadpan ug sa Budismo sa Silangan. Bisan pa niana, unsa ang atong makita kon atong ipadaplin ang mga kalahian nga mahimong ikapasangil sa pinulongan ug kultura? Kon kita walay pihig mahitungod niini, kinahanglan atong admitihon nga daghan ang kumon sa duruha. Ang Katolisismo ug Budismo tuhop sa mga rituwal ug mga seremonya. Kini naglakip sa paggamit sa mga kandila, insienso, balaang tubig, rosaryo, mga imahen sa mga santo, mga libro sa mga awit ug pag-ampo, bisan sa timaan sa krus. Ang duruha ka relihiyon naghupot sa mga institusyon sa mga monghe ug mga mongha ug ilado nga nagdili sa pagminyo sa mga pari, linaing mga bisti, balaang mga adlaw, linaing mga pagkaon. Kining listahan dili lang kay kutob ra dinhi, apan kini nag-alagad sa pag-ilustrar sa punto. Ang pangutana mao, Nganong ang duha ka relihiyon nga nagpadayag nga lahi kaayo duna sa daghang mga butang kumon?

31. Unsang kasamahan ang imong makita taliwala sa ubang mga relihiyon?

³¹ Ingon nga makapalamdag ang pagtandi niining duha ka relihiyon, ang susama mahimo uban sa ubang mga relihiyon. Kon buhaton nato kini, makaplagan nato nga ang pipila ka pagtulon-an ug tinoohan halos unibersohanon taliwala kanila. Kadaghanan kanato sinati uban sa mga doktrina sama sa imortalidad sa tawhanong kalag, sa langitnong ganti alang sa tanang maayong katawhan, walay kataposan nga pagsakit alang sa daotan sa kailaloman, purgaturyo, tulo sa usa ka diyos o usa ka dibinidad sa daghang mga diyos, ug usa ka inahan-sa-diyos o hara-sa-langit nga diyosa. Luyo niini, bisan pa, dunay daghang mga leyendo ug mga sugilanon nga susamang kumon. Pananglitan, dunay mga leyendo mahitungod sa pagkahulog sa tawo gikan sa langitnong grasya tungod sa iyang supak-balaod nga paningkamot sa pagbaton  ug imortalidad, sa panginahanglan sa pagtanyag sa mga halad sa pagtabon sa sala, sa pagpangita sa kahoy sa kinabuhi o sa tuboran sa pagkabatan-on, sa mga diyos ug mga daw-diyos kinsa nagpuyo taliwala sa mga tawo ug nagpatunghag labaw-tawhanong liwat, ug sa usa ka malaglagong lunop nga naglaglag halos sa tanang katawhan. a

32, 33. (a) Unsa ang atong konklusyon gikan sa talagsaong kasamahan taliwala sa mga relihiyon sa kalibotan? (b) Unsang mga pangutana ang nanginahanglan sa tubag?

³² Unsa ang atong matiklop gikan niining tanan? Atong namatikdan nga kadtong kinsa mituo niining mga sugilanon ug mga leyendo geograpikanhong nagpuyo nga halayo sa usa ug usa. Ang ilang kultura ug tradisyon nagkalahi ug nagkalain. Ang ilang sosyal nga kustombre walay kalabotan sa usa ug usa. Apan, sa dihang kini may labot na sa ilang relihiyon, sila mituo sa susamang mga ideya. Bisan pa dili ang tanan niining katawhan mituo sa tanang butang gihisgotan, tanan kanila mituo sa pipila kanila. Ang dayag nga pangutana mao, Ngano? Daw kini dunay usa ka kumon nga tinubdan diin ang matag relihiyon mikuha sa pasukaranang mga tinoohan niini, ang uban daghan, ang uban diyotay. Uban sa paglabay sa panahon, kining pasukaranang mga ideya gibulakbulakan ug gidungagan, ug ang ubang mga pagtulon-an naugmad gikan kanila. Apan ang pasukaranang laraw tataw kaayo.

³³ Sa makataronganon, ang panagsama sa pasukaranang mga hunahuna sa daghang mga relihiyon sa kalibotan kusganong ebidensiya nga sila wala mosugod ang matag usa sa iyang kaugalingon sa separado ug independiyente nga paagi. Hinonoa, sa pag-atras sa igoigong gilay-on, ang ilang mga ideya mahimong naggikan sa usa ka kumon nga sinugdanan. Unsa kanang sinugdanan?

Usa ka Sayo Bulawanong Panuigon

34. Unsang leyendo mahitungod sa sinugdanan sa tawo ang kumon sa daghang mga relihiyon?

 ³⁴ Makapainteres, taliwala sa mga leyendo nga kumon sa daghang mga relihiyon mao ang usa nga nag-ingon nga ang katawhan misugod sa usa ka bulawanong panuigon diin ang tawo walay sala, nagkinabuhi nga malipayon ug malinawon sa suod nga komunyon uban sa Diyos, ug libre sa balatian ug kamatayon. Samtang ang mga detalye nagkalahi, ang samang hunahuna sa usa ka hingpit nga paraiso nga sa makausa milungtad makaplagan sa mga sinulat ug mga leyendo sa daghang mga relihiyon.

35. Hubita ang karaan Zoroastrianong tinoohan mahitungod sa usa ka sayo bulawanong panuigon.

³⁵ Ang Avesta, ang sagradong basahon sa karaan Zoroastrianong relihiyon sa Persiya, nagsugilon mahitungod sa “ambongan nga Yima, ang maayong magbalantay sa karnero,” kinsa mao ang nahaunang mortal uban kang kinsa si Ahura Mazda (ang maglalalang) nakigkokabildo. Siya gihatagag instruksiyon ni Ahura Mazda “sa pag-alima, sa pagmando, ug sa pag-atiman sa akong kalibotan.” Aron sa pagbuhat niana, kinahanglan siya motukod sa “usa ka Vara,” usa ka ubos-yuta nga puloy-anan, alang sa tanan buhing mga linalang. Niini, “walay  mapalabilabihon ni espiritu sa pagkahakogan, ni kaburong ni kapintas, ni kakabos ni kalimbongan, ni kawalay nada ni kahiwian, ni dagkong mga ngipon ni mga lawas nga luyo sa naandang sukod. Ang mga pumupuyo wala mag-antos sa kahugawan gikan sa daotang espiritu. Sila nagpuyo taliwala sa olorosong kakahoyan ug bulawanong mga haligi; kini mao ang kinadakoan, kinamaayohan ug kinatahoman sa yuta; sila mismo usa ka taason ug matahom nga rasa.”

36. Sa unsang paagi ang Gregong magbabalak si Hesiod mihubit sa usa ka “Bulawanong Panuigon”?

³⁶ Taliwala sa karaang mga Grego, ang balak ni Hesiod nga Works and Days nagsulti sa Lima ka Panuigon sa Tawo, ang nahauna niini mao ang “Bulawanong Panuigon” diin ang mga tawo nagpahimulos sa bug-os nga kalipay. Misulat siya:

 “Ang imortal nga mga diyos, nga nagtaak sa langitnong ha-wanan,

Unang nagbuhat sa bulawanong rasa sa katawhan.

Sama sa mga diyos nagkinabuhi sila, kalag nga malipayon, walay kabalaka,

Sa kahago ug kasakit wala, ni mikamang kanila

Ang katigulangon, apan nagpalabay sa kinabuhi nila

Sa kasadya, ug sa lawas nga sa kausaban wala makaila.”

 Kanang leyendo sa bulawanong panuigon nawala, sumala sa Gregong mitolohiya, sa dihang si Epimeteo midawat isip nga asawa sa maanyag nga Pandora, usa ka gasa gikan kang Zeus nga diyos sa Olimpo. Usa ka adlaw gibuksan ni Pandora ang tabon sa iyang dakong kahon, ug sa kalit miipsot gikan niini ang kalisdanan, kasub-anan, ug balatian diin ang katawhan wala na sukad masukad hiulii.

37. Hubita ang karaan Insik nga leyendo nga talaan sa “paraiso” sa sinugdanan sa kasaysayan.

³⁷ Ang karaan Insik nga mga leyendo usab nagsugilon sa usa ka bulawanong panuigon sa mga adlaw ni Huang-Ti (Dalag nga Emperador), kinsa gikaingon nga nagmando sulod sa usa ka gatos ka tuig sa ika-26 ka siglo W.K.P. Siya gipasidunggan sa pag-imbento sa tanang butang may labot sa buhilaman​—bisti ug balay,  sakyanan sa transportasyon, hinagiban ug gubat, pag-administrar sa yuta, paggama, panapton nga sida, musika, pinulongan, matematika, kalendaryo, ug uban pa. Sulod sa iyang pagmando, kini gikaingon, nga “walay mga kawatan ni mga away sa Tsina, ug ang katawhan nagpuyo sa pagkamapaubsanon ug kalinaw. Ang tukma-panahon nga ulan ug klima miresulta sa dagayang ani tuig ngadto sa laing tuig. Labing makapahingangha mao nga bisan ang mapintas nga mga mananap wala mopatay, ug ang mga langgam nga dumadagit wala modaot. Sa mubo, ang kasaysayan sa Tsina misugod uban sa usa ka paraiso.” Hangtod niining adlawa, ang mga Insik sa gihapon nag-angkon nga mga kaliwat sa Dalag nga Emperador.

38. Unsang konklusyon ang atong makab-ot gikan sa tanan susamang mga talaan sa leyendo sa sinugdanan sa tawo?

³⁸ Ang susamang mga talaan sa leyendo sa usa ka panahon sa kalipay ug kahingpitan sa sinugdanan sa kasaysayan sa tawo makaplagan sa mga relihiyon sa daghan ubang katawhan​—Egiptohanon, Tibetano, Peruviano, Mehikano, ug uban pa. Sulagma ba lamang kini nga tanan kining katawhan, kinsa nagpuyo nga halayo sa usa ug usa ug kinsa duna sa bug-os lahi nga kultura, pinulongan, ug kustombre, nag-abiabi sa samang mga ideya mahitungod sa ilang sinugdanan? Tsansa ba lamang o naatlan ra nga ang tanan kanila mipili sa pagpatin-aw sa ilang sinugdanan sa samang paagi? Ang katarongan ug kasinatian nagtug-an kanato nga kini malisod nga mahitabo. Sa kasukwahi, linala niining tanang mga leyendo, lagmit dunay pipila ka kumon nga elemento sa kamatuoran mahitungod sa sinugdanan sa tawo ug sa iyang relihiyon.

39. Unsang hugpong hulagway ang mahimong matibo gikan sa mga elemento nga kumon sa daghang mga leyendo mahitungod sa sinugdanan sa tawo?

³⁹ Sa pagkamatuod, dunay daghan kumon nga mga elemento nga masabot taliwala sa tanan nagkalainlaing mga leyendo mahitungod sa sinugdanan sa tawo. Kon tapuon nato silang tanan, ang usa ka mas kompletong hulagway ang mosugod sa paglutaw. Kini nagtug-an kon sa unsang paagi ang Diyos naglalang sa  unang lalaki ug babaye ug nagpahaluna kanila sa usa ka paraiso. Sa sinugdanan sila kontento kaayo ug malipayon kaayo, apan sa wala madugay sila nahimong rebelyoso. Kanang pagrebelde mitultol ngadto sa pagkawala sa hingpit nga paraiso, aron lamang pulihan sa kahago ug kabudlay, kasakit ug kalisdanan. Sa kaulahian ang katawhan nahimong labihan ka daotan sa pagkaagi nga ang Diyos misilot kanila pinaagi sa pagpadala sa usa ka dakong baha sa mga tubig nga naglaglag sa tanan gawas sa usa ka pamilya. Samtang kining pamilya nagkadaghan, ang uban sa ilang kaanakan mitapok pagtingob ug misugod sa pagtukod sa usa ka dako kaayong torre sa pagsukol sa Diyos. Ang Diyos mibalda sa ilang plano pinaagi sa paglibog sa ilang pinulongan ug mikatag kanila ngadto sa halayong kasuokan sa yuta.

40. Ipatin-aw ang kalabotan sa Bibliya sa mga leyendo mahitungod sa sinugdanan sa mga relihiyon sa tawo.

⁴⁰ Kini bang hugpong hulagway puro nga resulta sa handurawan sa usa? Dili. Sa pasukaranan, mao kini ang hulagway nga gipresentar sa Bibliya, sa unang 11 ka kapitulo sa basahon sa Genesis 1-11. Samtang dili kita moadto sa paghisgot sa pagkakasaligan sa  Bibliya, matikdi nga ang talaan sa Bibliya sa sayong kasaysayan sa tawo nag-aninag sa yawing mga elemento nga makaplagan sa daghang mga leyendo. b Ang rekord nagbutyag nga samtang ang tawhanong rasa misugod sa pagkatag gikan sa Mesopotamia, sila nagdala uban kanila sa ilang handumanan, kasinatian, ug mga ideya bisan diin sila miadto. Sa dagan sa panahon kini nadungagan ug nausab ug nahimong patukoranan sa relihiyon sa tanang bahin sa kalibotan. Sa ato pa, sa pagbalik sa analohiya nga gigamit sa unahan, ang talaan sa Genesis mao ang orihinal, kristal-klaro nga tinubdan diin naggikan ang pasukaranang mga ideya mahitungod sa sinugdanan sa tawo ug sa pagsimba nga makaplagan sa nagkalainlaing mga relihiyon sa kalibotan. Niini sila midugang sa ilang partikular nga mga doktrina ug mga buhat, apan ang talikala tataw kaayo.

41. Unsa ang kinahanglan ibutang nimo sa hunahuna samtang nagtuon ka sa sunod nga mga kapitulo niining libro?

⁴¹ Sa mosunod nga mga kapitulo niining libro, atong hisgotan sa dakodakong detalye kon sa unsang paagi ang ispisipikong mga relihiyon misugod ug naugmad. Makaplagan nimo kini nga makapalamdag ang pagmatikod dili lamang kon sa unsang paagi ang matag relihiyon lahi gikan sa uban apan usab kon sa unsang paagi kini susama kanila. Makaarang ka usab sa pagmatikod kon sa unsang paagi ang matag relihiyon haom sa laraw sa panahon sa tawhanong kasaysayan ug sa kasaysayan sa relihiyon, kon sa unsang paagi ang sagradong basahon o mga sinulat may labot sa uban, kon sa unsang paagi ang magtutukod o lider niini giimpluwensiyahan sa uban relihiyosong mga ideya, ug kon sa unsang paagi kini nakaimpluwensiya sa kagawian ug kasaysayan sa katawhan. Ang pagtuon sa taas nga pagpangita sa katawhan sa Diyos uban niining mga punto sa hunahuna makatabang kanimo sa mas klarong pagkakita sa kamatuoran mahitungod sa relihiyon ug sa relihiyosong mga pagtulon-an.

[Mga footnote]

[Mga Pangutana sa Pagtuon]

[Blurb sa panid 23]

Ang pagsugod sa siyentipikonhong pakisusi ug sa teoriya sa ebolusyon nagpahinabo sa daghan sa pagduda sa relihiyon

[Blurb sa panid 34]

Daw dunay kumon nga tinubdan gikan diin ang matag relihiyon nakabaton sa pasukaranang mga tinoohan niini

[Kahon sa panid 28]

Ngano ang Tawo Relihiyoso?

▪ Si John B. Noss mipunting sa iyang librong Man’s Religions: “Ang tanang mga relihiyon nagsulti niini o niana nga paagi nga ang tawo dili, ug dili makahimo, magbarog nga nag-inusara. Siya hinungdanon nga nalangkit uban sa ug bisan pa ngani nagsalig sa mga gahom sa Kinaiya ug sa Katilingban gawas sa iyang kaugalingon. Hanap o klaro, siya nahibalo nga siya dili usa ka independiyente nga sentro sa puwersa nga takos sa pagbarog nga bulag sa kalibotan.”

Mao man, ang librong World Religions​—From Ancient History to the Present nagsulti: “Ang pagtuon sa relihiyon nagbutyag nga ang usa ka importante nga bahin niini mao ang usa ka pangandoy alang sa bili sa kinabuhi, sa pagtuo nga ang kinabuhi dili kay sulagma ug walay kahulogan. Ang pagpangita alang sa kahulogan misangko sa pagtuo sa usa ka gahom nga mas gamhanan kay sa tawhanon, ug sa kaulahian ngadto sa usa ka unibersal o labaw-tawhanon nga hunahuna nga duna sa intensiyon ug sa kabubut-on sa paghupot sa kinatas-ang mga bili alang sa tawhanong kinabuhi.”

Busa ang relihiyon nagtagbaw sa usa ka pasukaranan tawhanong panginahanglan, sama sa pagkaon nga nagtagbaw sa atong kagutom. Nahibalo kita nga ang patakang pagkaon kon kita gutom mahimong mopahunong sa kahapdos sa kagutom; sa dagan sa panahon, bisan pa, kini makadaot sa atong kahimsog. Aron sa pagbaton sa himsog nga kinabuhi, kinahanglanon nato ang pagkaon nga maayo ug may sustansiya. Mao man usab, kita nanginahanglan sa maayo espirituhanong pagkaon sa paghupot sa atong espirituhanong kahimsog. Mao kana ngano ang Bibliya nagsulti kanato: “Dili pinaagi sa tinapay lamang nga ang tawo mabuhi apan pinaagi sa tagsa ka pulong sa baba ni Jehova.”​—Deuteronomio 8:3.

[Mapa sa panid 39]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Samtang ang tawhanong rasa mikatag gikan sa Mesopotamia, ang ilang relihiyosong mga ideya ug mga handumanan miduyog kanila

BABILONYA

LYDIA

SIRYA

EGIPTO

ASIRYA

MEDYA

ELAM

PERSIYA

[Mga hulagway sa panid 21]

Ang mga tawo sama nila Buda, Confucio, ug Lutero miusab sa naglungtad relihiyosong mga sistema; wala sila misugod sa relihiyon

[Hulagway sa panid 25]

Ang Austrianong sikoanalista si Sigmund Freud mipunting sa relihiyon ngadto sa kahadlok sa usa ka puli-amahan

[Hulagway sa panid 27]

Ang pasikaranan nga ang yuta mao ang sentro sa uniberso mitultol sa sayop nga mga konklusyon mahitungod sa mga kalihokan sa planeta

 [Mga hulagway sa panid 33]

Budismo ug Romano Katolisismo—nganong nagpadayag sila uban sa daghang mga butang kumon?

Diyosa sa kaluoy uban sa bata sa Budistang Insik

Katolikong Madonna uban sa batang Jesus

Tibetanong Budista nga naggamit sa ligid sa pag-ampo ug sa rosaryo

Katolikong naggamit ug rosaryo

[Hulagway sa panid 36]

Ang mga leyendong Insik nagsulti mahitungod sa usa ka bulawanong panuigon sulod sa pagmando ni Huang-Ti (Dalag nga Emperador) sa mga panahon sa sugilambong