ME NGA bialé mbu 1926, me ne mone zangbwale, bebiaé bam be mbe biwôlô bi bôt. Be nga bi bone mwom e Karítsa, mone nlame ya Grèce.

Bebiaé bam be mbe be yeme Jean Papparizos ôsusua na ma bialé. A mbe nya ñyé’é Kalate Zambe (nne be mbe be loone Bengaa be Yéhôva nalé), a kobô’ô fe abui. Mam a nga ye’ele be me nga nambe be, ane be nga taté na ba tabe bisulan. Mbunane nyia wom ô mbe ngul, akusa bo a nji bo sikôlô, ve a mbe a kañete’e éyoñ ése a mbe a bili fane ya bo de. Tate a nga viane taté na a fombô bikobe bi bobejañ, nalé a nga bo na, a bu’i bisulan ôte’ete’e ôte’etek.

Bia be bobejañ a bekale bam bi mbe bi semé’é Kalate Zambe, ve bi nga jô’é minkômbane ya bisoé mi yale bia fé. Mbu 1939, nté Beta Bita bi baa bi mbe bi boba’an Europe, jam éziñ e nga kui nlame wongan. Be nga jô Nicolas Psarras, évuvumane jangan éziñ na, a nyiine bezimbi, e zu koon a ndôme duban. Nicolas a mbe a bili mimbu 20, ane a nga yalan évete bezimbi na, “Me ne mone bezimbi Krist, me vo’o ke ke bita.” Nde be nga kee nye aba mejô bezimbi, a wua nye mimbôk tañe mimbu awôm. Jam ete e nga bo bia mintaé nlem!

Ve atata’a ya mbu 1941, bezimbi ya nkane bita ôvok be nga nyiine Grèce, a vaa Nicolas nda mimbôk. Ane a nga bulane Karítsa; Ilias mojañe mvendé a nga sili nye abui minsili a lat a Kalate Zambe. Me mbe me vô’ôlô milañe miap. Mvuse ya valé, Ilias, Efmorfia mone kale wom, a mamien bi nga taté na bia yé’é Kalate Zambe, a bo  mbane ya tabe bisulan Bengaa be Yéhôva. Mbu ô nga tya’a valé, bia bese bi nga ve biabebien ngumba be Yéhôva a nyoñe mbaptizô. Mvuse ya valé, bobenyañe bam bebaé, a bekale bam bebaé befe be nga duban.

Mbu 1942, akônda ya Karítsa e mbe e bili bisoé ébul, be too zia mimbu 15 a 25. Bia bese bi mbe bi yeme na, bia ye tôbane beta bitibila’a. Ajô te nde bi nga jeñ a ngul ése na, bi yé’é Kalate Zambe, bi yia bia ya nsisim, a ye’elan asu ya na, bi wônô mbunane wongan. Nalé a nga wônô fo’o mbunane wongan.

Nné ane Beta Bita bi baa bi nga man, nde becommuniste be nga kange éjôé ya Grèce. Bita ve bôlé si ya Grèce. Becommuniste be nga mane nyoñe minlame mise, a tindi bôte ya été na be ke ngame jap. Éyoñe be nga kui nlame wongan, be nga bi bendômane bela, Antonio Tsoukaris, Ilias, a ma. Bi nga ye’elane be, a jô be na bi ne Bekristen, bi nji nyoñe ngap a mam me pôlitik. Ve be nga bi bia a kee bia nkôl Olympe e ngule yôp, dulu ete e nga bo mewolo 12.

Mvuse ya valé, évete bezimbi ya becommuniste éziñ é nga jô bia na bi ke nyiine nkane bita wop. Éyoñe bi nga kate na, benya Bekristen ba nyoñe ke mengal a wôé bôte bevok, ane a nga wô’ô mbia ôlun a lôme bia be général. Éyoñe bi nga tebe mise me général, bi nga yalane nye avale da, ane a nga jô bia na, “Nyoñané mulet wua, mi kee bôte ba te balé meveñe nda biañ.”

Ve bi nga sili nye na, “Nge bezimbi ya éjôé ba bi bia, ye ba ye ke buni na bia fe bia bo éngana’a?” Ane a nga jô bia na, “Beka’ané ñhe bidi mi ke ve bezimbi bevok.” Ve bi nga beta sili nye na, “Nge évete bezimbi éziñ ja yene bia a mulet, éyoñ éte ja jô bia na bi be’e mengal, bia ye yalane nye aya?” Ane général a nga nyoñ éyoñe ya fas, a su’ulane jô na: “Ke mi ne ba’ale mintômba! Lika’ané ñhe mia ba’ale mintômba nkôle yôbe va.”

Nté bita bi mbe ngul, bia bela bi mbe bi yeme na, mone môte ya nleme wongan a vo’o ke bôme bia, nge bia ba’ale mintômba. Mvuse ngumba mbu, nde be nga suu Ilias, mbôle a mbe ntôle mon na, a ke tôñe nkuse nyia wongan. Antonio fe a nga ku ôkon, ane be nga suu nye. Me ve li’i étam.

Éyoñ éte, nkane bita ya ngovina ô mbe ô dañe becommuniste bita. Ane bôte be nga bi ma be nga tup a ke sobô minkôle yôp, bebé Albanie. Éyoñe bi mbe bi ntoo fefel Albanie, ane bezimbi ya éjôé ya Grèce be nga bômane bia. Bôte be mbe be bili ma be nga mane tup. Ma ki me ke sobô mvuse nkok, avale ma te kañete mia atata’a ya nlañe wu.

Éyoñe me nga kate bezimbi na me mbe minkôm, ane be nga bi ma, a kee ma Véria (tisone Kalate Zambe a loone na, Bérée), na be ke fas  nge mam ma jô me ne été. Be nga jô ma na me fa’a bibé, vôme bezimbi ba ye sobô. Mbôle me nga ben, nde évete bezimbi é nga lôme ma minkôme mife ékôte mañ ya Makrónisos.

Éyoñ ô ne tisone ya Athènes, wo yiane wulu kilimeta 50 ô kele tisone ba loone na Attica asu ya na ô kui ékôte mañ ba loone na, Makrónisos. Ényiñ é nji ve’ele bo tyi’ibi wôé, amu ayôñ, teke mendim, ékôte mañ éte é ne fe njalan a mekok. É nji bo anen, é ne ayap tañe bekilimeta 13, ndam meta 500. Ataté mbu 1947 akekui mbu 1958, ékôte mañ éte é nga bi mimbô’ô 100 000. Mimbô’ô mite mi mbe bôte ba ngan éjôé, becommuniste, a Bengaa be Yéhôva.

Éyoñe me nga suane wôé mbu 1949, me nga koone na, mimbôk mi ne mengame mengam. Bia be bôt e kui ntet bi mbe nda mimbôk éziñ. Bôte 40 be mbe be bômbô’ô nda éndelé be nga lôñ asu bôte 10. Bi mbe bi nya’a mvite mendim, bi ja’a belentille a zoñ. Mbuluk a évuñulu bi mbe éyoñ ése, nalé a nga ve bia ényiñ mbia abé. Ve be nji jô bia na, bi litane mekok ane bôte bevok. Amu ngul ésaé éte é nga mane te’e abui mimbôk.

Môs éziñ, me mbe me wulu’u mfôme mañ, ane me nga yene Bengaa bevok ya nda mimbô’ô fok. Bi nga wô’ô mevak abui! Bi nga jeñ a ngul ése na bôte be bo teke zu dilane bia éyoñ bi ne nsamba. Bi nga kañete fe mimbô’ô mivok asoé, bevo’o béziñe ya été be nga su’ulane bo Bengaa be Yéhôva. Mam bi nga bo nsamba, a bido’o meye’elane mangan, me nga volô bia na bi yeme ne bip mfa’a ya nsisim.

Mvuse ngon awôm ékôte mañ éte, bezimbi be nga tyi’i na ma yiane jaé biyé bezimbi. Éyoñe me nga ben, ane be nga kee ma be commandant. Me nga liti nye mam me nga tili afep éziñ, na, “Ma nyoñe ntyi’ane ya bo mone bezimbi Krist.” Éyoñ a maneya bôme ma, ane a nga lôme ma be nyô a mbe a tya’a nye, bisop ya ñyebe b’Orthodoxe, a be’e édute bisop. Éyoñe me maneya yalane minsili mié mise a zene ya Kalate Zambe, ane a nga wô’ô mbia ôlun a jô na, “Kulane ma nye nseñ. A dañeya nye’e ñyebe wé!”

Tyé kpwaa, bezimbi be nga beta jô ma na me jaé biyé bezimbi. Éyoñe me nga beta ben, nde be nga bôme ma a mo, a mimbeñ. Mvuse ya valé nde be nga kee ma nda biañ asu ya na, be fombô nge be nji bu’u ma bives, a bulane kee ma nda mimbôk. Be nga bo nalé tañe ngon ébaé.

Éyoñe be nga yene na ba vo’o ke tindi ma na me bene Zambe, ane be nga jeñe zene fe. Be nga ka’a ma mo mvus, ane bezimbi be nga bôme ma ébôm awu mebo a minkol. Akusa bo mintaé mi mbe mi bili ma, me nga simesane mejô me Yésus ma: “Ébotan a mia, éyoñ bôt be aye biasé mia, a kpwe’ele mia . . . Va’an, mi dañe yen mvaé; amu mvaé mi aye yen je aye bo anene yôp: amu nalé be nga kpwe’ele bekulu mejô be mbe mia ôsu.” (Mt. 5:11, 12) Ane me nga su’ulane jañele fek.

Éyoñe me nga wômô, me nga tem me nto étune nda éfe, aval avep étune nda, teke jôme ya di, teke mendim, teke jôme ya vute nyôl. Ja’a nalé, nlem ô mbe ô bôô ma si. Avale Kalate Zambe a jô, “mvo’é Zambe” é nga ‘ba’ale nlem wom a asimesane dam.’ (Beph. 4:7) Alu é nga tya’a valé, mone bezimbi éziñ a nga bo mvam a ma, a nga ve ma kôte jé. Mone bezimbi mbok a nga ve ma bidi bié. Biyoñe bite bise, me nga wô’ôtan ane Yéhôva a nyoñe ma ngap.

Bijôé bi nga jô na me ne ékangé, ane bi nga kee ma nda mejô bezimbi ya Athènes. Be nga tyi’i na, ma yiane ke mimbôk e Giáros tañe mimbu mila. Nda mimbôk éte é ne kilimeta 50 e Est ya Makrónisos.

Nda mimbô’ô ya Giáros é mbe mbia mba’alan, amu é mbe é bili mimbô’ô 5 000 amu mam me pôlitik. É mbe fe é bili Bengaa be Yéhôva zangbwal amu be nga bene nyoñe ngap a mam me pôlitik. Bi mbe bi yena’an asoé na, bi yé’é Kalate Zambe akusa bo be nga tyili jam ete. Be  mbe fe be lôme bia Nkume mmombô a bete asoé, bi mbe bi tili’i nye bone mefep asu ya na bi yé’é nsamba.

Môs éziñ, bi mbe bi solô, bi yeké’é, ane mone bezimbi éziñ a nga zu dilane bia, a mane bia wôlé bekalate. Ane be nga kee bia be ba’a môt a jôé wofis, bi mbe bi yeme na, ba zu kô’ôlane bia mimbu e nda mimbôk. Ve môt ate a nga jô bia na: “Bia yeme beza mi ne. Bia semé mbunane wônan. Bia yeme na bi ne tabe mia ndi. Bula’ané ke ésaé jenan.” A nga sé’é bia ésaé. Bi nga ve akéva abui. Bi nga yeme na, mbunane wongan wo ve Yéhôva duma to’o nda mimbô’ô été.

Mbunane wongan ô nga wume mbamba bibuma bife. Mone mimbô’ô éziñ a mbe ñye’ele metañ, éyoñ a kômeya yene mbamba mefulu mangan, ane a nga taté na a sili bia minsili. Éyoñe be nga suu Bengaa be Yéhôva atata’a ya mbu 1951, be nga suu fe nye. Mvuse ya valé, a nga duban a nyoñ ésaé nkpwa’a mefan.

Me nga bulan ke nyiñ a nda bôte jam e Karítsa éyoñe me nga kui mimbôk. Mvuse ya valé, bia abui bôte ya tisone jam bi nga ke nyiñe Melbourne, tisone ya Australie. Ane me nga lu’u Janette, mbamba sita. Bia nye bi nga ye’ele bone bangan Mejô me Zambe, mona fame wua a bobe binga bela.

Den, me lôteya mimbu 90, me ngenane mvendé ya akônda. Minju’u mise me nga tôbane mie mia bo na, nyôl a mebo bi bo ma mbia mintaé, e dañedañ éyoñe ma so nkañete. To’o nalé, jôm éziñ é vo’o ke kamane ma na, me bo ‘mone bezimbi Krist.’—2 Tim. 2:3.