?STORI ya long Baebol i rili hapen? ?I tru se ol man oli stat blong toktok long ol defdefren lanwis wantaem nomo, olsem we stori ya i talem? Sam man oli tok jik taem oli harem stori ya. Wan man blong raetem ol buk i talem se: “Stori ya blong Babel i wan stori we i krangke i bitim ol narafala kastom stori.” Wan tija blong ol man Jiu i talem se man we i raetem stori ya, hem i “no gat hed from we hem i no save olsem wanem blong eksplenem stat blong ol neson.”

?From wanem ol man oli no bilif long stori blong Babel? Hemia from we stori ya i no laenap wetem tingting we sam man oli gat long saed blong stamba blong ol lanwis. Sam man blong hae save oli talem se ol lanwis oli no stat wantaem nomo olsem, be oli kamaot sloslo long wan “mama lanwis.” Sam narafala man oli bilif se sam lanwis oli stat kamaot olgeta nomo. Oli bilif se fastaem ol man oli mekem saon nomo taem oli toktok, mo sloslo oli stat blong talem ol tok we oli gat mining. Ol tingting olsem, oli pulum plante man blong oli gat sem tingting olsem tija ya we nem blong hem W. T. Fitch. Tija ya i raetem long buk blong hem (The Evolution of Language) se: “Yumi no gat wan gudfala ansa yet.”

Ol man we oli stap digim graon mo ol man we oli stadi long laef blong ol man bifo, ?oli faenem wanem long saed blong stamba blong ol lanwis? ?Samting we oli faenemaot i pruvum se tingting blong ol hae man ya we yumi tokbaot finis i tru? ?Oli pruvum se stori blong Babel i tru? Fastaem i gud we yumi lukluk stori ya long Baebol.

Baebol i talem se lanwis blong ol man i paspas, nao oli go wanwan olbaot. Samting ya i hapen long “kantri ya Babilonia,” we olfala nem blong hem bifo se Sina. (Jenesis 11:2) ?Samting ya i hapen wetaem? Baebol i talem se “olgeta man long wol oli seraot” long taem blong Peleg. Peleg i bon samwe 250 yia bifo long Ebraham. Taswe i luk olsem se ol samting ya we oli hapen long  Babilon, oli hapen samwe 4,200 yia bifo.—Jenesis 10:25; 11:18-26.

Sam man blong stadi oli talem se ol lanwis tede oli kamaot long wan stamba lanwis nomo, we oli kolem mama lanwis. Oli ting se ol man oli stap toktok long lanwis ya klosap 100,000 yia bifo. * Sam narafala man oli talem se ol lanwis tede oli kamaot long sam lanwis we ol man oli stap toktok long hem samwe 6,000 yia bifo. Ol lanwis ya oli lus longtaem finis. ?Be olsem wanem ol man blong stadi long ol lanwis, oli naf blong wokemaot fasin blong talem ol lanwis ya? Wan magasin (Economist) i talem se: “Hemia wan samting we yumi no save trastem fulwan. Fasin blong stadi long ol lanwis i defren long fasin blong stadi long ol samting blong saens. I no gat ol olfala ston we oli save givhan long ol man blong stadi, blong oli faenemaot fasin blong talem ol lanwis blong bifo.” Magasin ya i gohed i talem se, wan man blong stadi long lanwis i faenemaot fasin blong talem ol lanwis blong bifo, taem “hem i folem prapa tingting blong hem nomo.”

I gat ol olfala ston we oli soemaot fasin blong talem ol lanwis blong bifo. ?Ol ston ya oli olsem wanem? ?Mo oli soemaot wanem long saed blong stamba blong ol lanwis blong ol man? Wan buk (The New Encyclopædia Britannica) i eksplenem se: “Ol man oli faenem sam olfala hanraet long ston we ol man oli raetem longlongtaem bifo, mo ol hanraet ya oli no bitim 4,000 no 5,000 yia.” ?Ol man blong digim graon oli faenem ol olfala ston mo ol hanraet ya long weples? Oli faenem long Mesopotamia, hemia ples we taon blong Sina i stap long hem bifo. * Taswe, ol samting ya oli laenap wetem stori we Baebol i talem.

Baebol i talem se long Babilon, God i mekem “lanwis blong olgeta i paspas, blong oli no moa save haremsave ol toktok blong olgeta.” (Jenesis 11:7) From samting ya, ol man we oli stap wok long haos ya, oli “no moa wokem taon ya bakegen” mo God i ronemaot olgeta “oli go stap olbaot long evri ples long wol.” (Jenesis 11:8, 9) Taswe, Baebol i no talem se olgeta lanwis tede oli kamaot long wan “mama lanwis” nomo. Be hem i tokbaot plante niufala lanwis we oli kamaot wantaem nomo we man i naf blong kasem save long olgeta. Long evri lanwis ya, i gat ol wod blong soemaot ol filing mo ol tingting blong man, mo olgeta wanwan oli defdefren.

?Be olsem wanem long ol grup blong lanwis we i stap long wol? ?Oli kamaot long wan stamba nomo no oli defdefren? Wan saentis we nem blong hem Lera Boroditsky, i talem se: “Taem ol man blong stadi long ol lanwis oli stadi dip long ol lanwis long wol, oli faenem plante samting long ol lanwis ya we i soemaot se oli rili defdefren. (I gat 7,000 lanwis olsem, be oli stadi gud long smol haf blong olgeta nomo).” Taswe, nating se i luk olsem se sam lanwis no fasin blong toktok long sam lanwis, i kamaot long semfala grup blong lanwis nomo, be hemia i no min se oli kamaot long wan stamba nomo. Yu traem tingbaot tufala lanwis ya blong Jaena, lanwis Cantonese mo Hakka. Grup blong tufala lanwis ya i klosap sem mak, be nating se i olsem, hem i defren olgeta long ol narafala grup blong lanwis olsem Franis lanwis.

Lanwis i jenisim fasin blong man blong tingting, i eksplenem kala blong ol samting we oli stap raonabaot long yumi, i talem se oli plante no oli smol, ples we ol samting ya oli stap long hem, mo wanem ples we ol samting ya oli stap go long hem. Maet wan man i talem long lanwis blong hem se: “I gat wan bebet long raet han blong yu.” Be maet wan narafala man i talem long  lanwis blong hem se: “I gat wan bebet long saotwes han blong yu.” I tru se ol lanwis olsem oli save mekem man i konfius. Hemia nao from wanem ol man long Babilon oli no save gohed blong bildim bigfala haos ya.

?Fas lanwis we ol man oli toktok long hem i olsem wanem? Baebol i talem se fas man ya Adam, i mekemap ol niu wod taem hem i putum nem blong olgeta anamol mo ol pijin. (Jenesis 2:20) Mo tu, Adam i mekemap sam naesfala toktok taem hem i wantem talemaot filing blong hem long woman blong hem. Mo Iv i talemaot klia, loa we God i putum mo trabol we bambae i kamaot sipos tufala i no obei long loa ya. (Jenesis 2:23; 3:1-3) Tru ya, fas lanwis we ol man long wol ya oli toktok long hem, i givhan long olgeta blong oli storian gud mo blong oli talemaot filing blong olgeta.

Taem ol lanwis oli paspas long Babilon, samting ya i mekem se ol man oli no moa save serem save blong olgeta, mo oli no moa save givgivhan long olgeta. Nating se i olsem, oli kasem save long ol wod blong niufala lanwis we oli kasem. Sam handred yia biaen, oli naf blong wokem ol bigbigfala taon, hivimap ol soldia blong olgeta, mo mekem bisnes wetem ol man blong ol narafala ples. (Jenesis 13:12; 14:1-11; 37:25) Sipos lanwis blong olgeta i no gat grama mo ol wod we oli kasem save long hem, ?yu ting se bambae oli naf blong mekem ol bigfala wok ya? Baebol i soemaot se fas lanwis we Adam i toktok long hem, mo ol narafala lanwis we oli kamaot long Babilon, oli no ol saon nomo, be oli gat ol wod we man i naf blong kasem save long olgeta.

Ol stadi we ol man oli mekem tede, oli soemaot se tingting ya i tru. Wan buk (The Cambridge Encyclopedia of Language) i talem se: “Evri kastom blong man we mifala i stadi long olgeta, wetem ol kastom ya tu we ol man oli talem se oli blong bifo we bifo olgeta, i gat ol wod long lanwis blong olgeta we man i naf blong kasem save long olgeta. Hemia i sem mak long lanwis blong ol man blong ol narafala bigfala neson.” Tija ya Steven Pinker i talem tu long buk blong hem (The Language Instinct) se: “Tingting ya se ol man bifo we bifo olgeta oli mekem saon nomo blong toktok wetem narafala, i no tru.”

Yumi faenemaot se ol olfala hanraet mo ston oli kamaot long weples mo oli gat hamas yia blong olgeta. Yumi faenemaot tu se ol grup blong ol lanwis oli defdefren olgeta, mo se ol olfala lanwis blong longlongtaem bifo oli gat ol wod we ol man oli kasem save long olgeta. ?Ol save ya oli soemaot wanem? Plante man oli talem se stori blong Baebol we i tokbaot samting we i hapen long Babilon, i tru we i tru.

Baebol i talem se Jehova God i mekem lanwis blong ol man i paspas long Babilon from we oli agensem hem. (Jenesis 11:4-7) Be hem i mekem promes se: “Mi bambae mi jenisim tingting blong ol man blong olgeta kantri, nao bambae oli stap prea long mi nomo. Bambae oli no moa save prea long ol narafala god, bambae oli stap obei long mi nomo.” (Sefanaea 3:9) Long lanwis Hibru, oli tanem tok ya “jenisim tingting” i kam “jenisim lanwis blong ol man i kam klin lanwis.” Klin lanwis ya hemia trutok we i stap long Tok blong God. Hem i pulum ol man tede blong oli joen wanples olsem wan famle nomo long fulwol. I stret nomo blong talem se long fiuja, bambae God i mekem ol man oli joen gud, taem hem i givim wan lanwis nomo long olgeta blong oli toktok long hem. Bambae hem i mekem se lanwis blong ol man i no moa paspas.