CA BUPE nshi mwingapeela umuntu uwacindama sana? Ku kale, kwali ifyanunkila ifyali no mutengo sana kwati fye ni golde, kabili fyalicindeme sana ica kuti fyaleba pa fya bupe balepeela ishamfumu. * E co na pa fya bupe ifyo ababukila ku ndanda bapeele “imfumu ya baYuda,” pabelele ne fyanunkila ifya misango ibili.—Mateo 2:1, 2, 11.

Na kabili, Baibolo ilanda ukuti ilyo namfumu wa ku Sheba atandalileSolomone, “apeele imfumu amatalanti ya golde 120, na mafuta ya balsamu ayengi nga nshi, na mabwe ayauma umutengo; kabili takwatalile akuba amafuta ya balsamu nga yalya namfumu wa ku Sheba apeele Imfumu Solomone.” * (2 Imilandu 9:9) Na kabili ishamfumu shatumiine Solomone amafuta ya balsamu ku kulanga ukuti balimutemenwe.—2 Imilandu 9:23, 24.

Mulandu nshi ifyanunkila fyakoseele umutengo no kucindama sana? Pantu abantu balefibomfya mu nshila shalekanalekana, pamo nga ukuyemfeshako umubili, ukusuba ifitumbi ilyo tabalashiika, e lyo balefibomfya na mu fya mapepo. (Belengeni akabokoshi akaleti “ Ifyo aba Kale Balebomfya Ifyanunkila.”) Ifi ifyanunkila fyalikosele sana umutengo pantu abengi balefifwaya sana, e lyo kabili balefifumya ukutali sana, kanshi balelipilapo indalama ishingi.

Ku kale, ifimuti uko balefumya ifyanunkila fimo, balefilima mu mupokapoka wa Yordani. Lelo fimbi fyalefuma ukutali sana. Baibolo yalilanda pa fyanunkila ifyalekanalekana. Ifyaishibikwa sana liluba lya ntongola, aloye, balsamu, kinamone, libani na muri. E lyo kwali ne fyo balebika mu fya kulya, pamo nga kumini, minte na dilu.

Bushe ifyanunkila fimbi ifyo bashalelima mu mupokapoka wa Yordani fyalefuma kwi? Aloye, kasia na kinamone fyalefuma ku fyalo beta muno nshiku abati China, India, na Sri Lanka. Muri na libani baleifumya ku fimuti ne fimpusa ifyalemena mu ciswebebe catendekele ku kapinda ka ku kulyo aka Arabia ukuyashinta mu calo ca Somalia mu Africa. E lyo nardi yena yalefuma ku calo ca India, mu mpili sha Himalayas.

Pa kuti ifyanunkila fifike mu Israele, abalefisenda balepita mu ciswebebe ca Arabia. Icitabo ca The Book of Spices catila, uyu e mulandu umo uwalengele ukuti mu ma 100 B.C.E., icalo ca Arabia “cilunduluke mu kucita ubukwebo bwa fyanunkila pa kati ka fyalo fyali ku kabanga na ku masamba.” Mu Negev, ku kapinda ka ku kulyo aka Israele, mwali amatauni, ifikulwa e lyo no mwaleiminina amaceleta, kabili abaleleta ifyanunkila eko baleingilila. Akabungwe  ka World Heritage Centre of UNESCO kalandile ukuti muli aya amatauni “e mwalecitikila amakwebo ayakalamba . . . ayalefuma ku kapinda ka ku kulyo aka Arabia ukufika ku Mediterranean.”

Ilingi line amaceleta ayalesenda ifyanunkila yaleenda amakilomita 1,800 ukupita mu Arabia. (Yobo 6:19) Baibolo yalanda pa maceleta ya bena Ishmaele abalecita amakwebo ati yasendele “ifinyamuti na mafuta ya balsamu ne mikwa ukwali ifinyamuti” ifyo bafumishe mu Gileadi ukutwala ku Egupti. (Ukutendeka 37:25) Abana ba kwa Yakobo bashitiishe munyinabo Yosefe mu busha kuli aba bene bashimakwebo.

Pa myaka iingi, abena Arabia e bakwete sana amaka mu bukwebo bwa fyanunkila ifingi. E balefifumya ku Asia, pamo nga kasia na kinamone. Abena Arabia balipangile amalyashi ya bufi aya kutila, calyafishe sana pa kusanga ifyanunkila. Ico balecitila ifi kufwaya ukucincitila ifyalo fyashingulwike bemba ya Mediterranean ukukanalaya ku Asia uko balefumya ifyanunkila. Icitabo ca The Book of Spices calanda ukuti, “pa myaka iingi abena Arabia balisungile inkaama” uko balefumya ifyanunkila.

Malyashi nshi aya bufi abena Arabia baleshimika? Herodotus, kalemba wa lyashi uwa mu ma 400 B.C.E. atile, amalyashi yaletiinya, yalelanda pa fyuni ifikali ifyapangile ifisansala ifya fipaapa fya kinamone apatali apo umuntu ashingafika. Kanshi pa kufumyako kinamone, abantu balebika imipusa ya nama iikalamba pa nshi. Nga bacita ifi, ifyuni fyaleisa mu kusenda iyi mipusa iikalamba no kuitwala  pa fisansala. Ifisansala nga fyafinisha fyalepona panshi, e lyo abantu bwangu bwangu bafumyako ifipaapa fya kinamone no kushitisha bashimakwebo. Amalyashi ya musango yu yaliseekele sana. Icitabo ca The Book of Spices catila, pa mulandu wa “ifi balebepa ukuti calikosele pa kuti umuntu akwate kinamone, calengele baleishitisha pa mutengo uukalamba.”

Mu kupita kwa nshita, basukile baishiba ukuti aya malyashi yali ya bufi. Ilyo calefika mu ma 100 B.C.E., umusumba wa Alexandria, uwa mu Egypt e waishileba na maka muli ubu bukwebo bwa fyanunkila. Ilyo abensha ingalaba baishibe ukutila kuti baenda bwino nga balepita pali bemba ya Indian Ocean, batendeke ukubomfya ifyabu fya mu calo ca Egypt e lyo bapita pali bemba ya Indian Ocean pa kuyafika ku india. Ici calengele ukuti ifyanunkila fiseeka sana no kunaka umutengo.

Muno nshiku, golde e yacindama sana ukucila ifyanunkila. Kanshi tafyaba pa fintu fyacindama sana ifyo twingapeela imfumu. Lelo abantu abengi sana balitwalilila ukubomfya ifyanunkila ku kupangilako umuti, kabili fimo balafibikako na mu fyakulya. Kanshi ifyanunkila na muno nshiku mwine abantu balafibomfya sana, nga filya fine balefibomfya na kale.