JAMES BRUCE, umwina Scotland uwenda mu ncende shalekanalekana ku kufwailisha ifintu alipapile sana ilyo amwene icitantaala ca bena Roma, icali mu ciswebebe ca mu calo ca Algeria! Ilyo asangile ici icitantaala mu 1765, taishibe ukuti apali ici icintantaala epaali umusumba uukalamba sana uo abena Roma bakuulile mu North Africa. Uyu musumba balewita ukuti Thamugadi, lelo muno nshiku bawita abati Timgad.

Mu 1881, ninshi palipita ne myaka 100, abena France abashula ifya kale bashulile ifintu fya kale ifyali mu Timgad. Ifyo basangile filanga ukuti nangu ca kuti iyi ncende yali ciswebeebe, abaleikalamo baleikala bwino sana kabili bali bakankaala. Cinshi calengele abena Roma bakuule umusumba wawama ifi mu ciswebebe? Kabili finshi twingasambilila kuli uyu musumba wa kale na bantu baleikalamo?

Mu myaka ya ba 900  B.C.E., ilyo abena Roma batendeke ukuteka mu North Africa, aba muli ifi fyalo batendeke ukubalwisha. Finshi abena Roma bacitile pa kuti batendeke ukumfwana na ba muli ifi fyalo? Ico babalilepo ukucita, kupanga akabungwe ka bashilika ako baleita ukuti Third Augustan Legion, bapangile ne nkambi ne mpongolo ishakosa apaleba na bashilika mu ncende ya mpili iyabela ku kapinda ku ku kuso aka calo ca Algeria. Pa numa, bakuulile umusumba wa Timgad, lelo kwali icalengele bakuule uyu musumba.

Abena Roma bakuuliile uyu musumba abali kale abashilika, lelo icikalamba ico baukuulile ni co balefwaya abena North Africa baleke ukubalwisha. Kabili ifi fine e fyo cali. Aba muli ifi fyalo bamwene ukuti imikalile mu Timgad yali bwino sana, e co batendeke ukuleta amakwebo muli uyu musumba. Aba mu North Africa balefwaya ukulaikala mu Timgad, lelo uyu wali musumba wa bena Roma epela, e calengele bengile incito ya bushilika ku bena Roma umo bali no kubomba imyaka 25, pantu e lyo bali no kubasuminisha ukulaikala mu Timgad ne ndupwa shabo.

Ilyo abena Africa bamo babasuminishe ukulaikala mu Timgad, mu kuya kwa nshita basukile bakwata ne fifulo ifikalamba muli uyu musumba e lyo ne misumba imbi iyo abena Roma baleteka. Amapange yakongola abena Africa ayo abena Roma bakwete yalibombele, pantu ilyo papitile fye imyaka 50, abafulile sana mu Timgad bena Africa.

Finshi abena Roma bacitile pa kuti bongole bwangu abena Africa? Tabali na musobolola wa bantu, kabili ifi e fyo Cicero, cilolo wa bena Roma alefwaya abantu ukuba. Impanga ya bena Roma yalingene fye ne yo abena Africa babaakenye. Umusumba walikuulilwe bwino, ing’anda imo na imo yakwete incende iyali amamita 20 mu bufumo na mu butali, kabili balipangile ne misebo. Ifi bakuulile amayanda bwino no kupanga imisebo iisuma fyalengele abantu ukutemwa sana uyu musumba.

Nge fyo caleba mu misumba iingi iya bena Roma, abaleikala mu Timgad nabo balisalile incende apo balekumanina ku kulanda pa malyashi yalecitika mu musumba, nelyo ku kwangala ifyangalo. Abaleikala ku ncende sha mpili ishali mupepi, bafwile balekumbwa ukutandala muli uyu musumba, ukwendako mu misebo iisuma, e lyo no kowa mu fishiba ifisuma sana ifyo bayimbile ukwaleyangalila abantu. Bafwile balekumbwa ukwikala mupepi ne fishiba fya menshi ayalepooma ninshi baleisha ne fibusa.

Incende ya kwangalilapo nayo yalengele abena Africa ukulafwaisha ukulaikala mu Timgad. Iyi ncende yalikulile ica kutila kuti paikala abantu kucila pali 3,500, kabili abengi mu Timgad na mu matauni yambi baleya pali iyi ncende. Ifyangalo ifyo abena Roma batemenwe ukwangalila muli ici cibansa fyali fya bunkalwe, nelyo ifya bulalelale.

Kwali ne fiyanda umwali ifishiba fyakowelamo, kabili pa nshi na ku fibumba balilengeleko balesa ba bena Roma. Apo abena Africa balitemenwe sana ukuya mu kowa, calengele ukuti beshibe imipepele ya bena Roma e lyo na balesa babo. Ici calengele abena Africa na bena Roma balekonka intambi sha mipepele shimo shine, ica kuti na pa manda shabo balebumbilapo balesa babo batatu.

Ilyo Kateka wa bena Roma Trajan akuulile uyu musumba mu 100 C.E., abena Roma balekoselesha abantu mu North Africa ukulalima sana ifya kulya, ukulapanga sana amafuta ya miolife, e lyo no mwangashi. Muli uyu musumba emo ifyalo fyonse ifyo abena Rome baleteeka fyalefumya ifi fyonse. Umusumba wa Timgad waishileba uukankaala nge fyo ne misumba imbi iyo abena Roma baleteka yali. Mu kuya kwa nshita, abantu mu Timgad balifulile icipesha amano ica kuti umusumba walikulileko.

Abena musumba e lyo nabakwete impanga baishileba ne cuma pa mulandu wa kucita amakwebo na bena Roma, lelo abalimi bena tabalekwata icibwesha mu fyo balelima. Muli ba 200 C.E., ubuteko bwa Roma bwatendeke ukutitikisha bashibulimi no kubalipilisha imisonko iikulu, ne ci calengele ukuti mu Timgad mube ifimfulunganya. Bashibulimi bamo abalepepa ku Katolika, bailundile kwi calici lya ba Donatist, ilyalefwaisha ukupwisha umutitikisha uwali mu calici lya Katolika.—Belengeni akabokoshi akaleti “ Icalici lya ba Donatist—Talyali ‘Ilyasanguluka.’”

Pa myaka iingi aba mu macalici balelwishanya, mu musumba mwali inkondo, e lyo na balwani balingilile umusumba, ne ci calengele abena Roma ukukanakwata sana amaka mu North Africa. Ilyo  calefika muli ba 500 C.E., ninshi umusumba wa Timgad walyonaulwa ku ba Arabu, kabili pa myaka ukucila pali 1,000 takwali abaleikalamo.

Abashula ifya kale balipapile sana ilyo basangile icipaapatu cimo mu Timgad apalembelwe amashiwi mu ciLatin. Palembelwe amashiwi ya kuti: “Ukulunga, ukowa, ukwangala, no kuseka, e kwikala bwino!” Umwina France umo uwaishiba sana ilyashi lya kale alandile pa fyo abena Timgad baletontontonkanya ukuti, “ifyo babikileko sana amano, tafyacindeme, lelo bamo kuti batila e fyo umuntu alingile ukulaikala.”

Ifi fine e fyo abena Roma baleikala pa myaka iingi. Umutumwa Paulo alilandile pa bantu ababikile fye amano ku kufwaya ukwikala bwino. Aba bantu baleti, “Tulye no kunwa, pantu mailo tukafwa.” Nangu ca kuti balitemenwe ukuya ku mapepo, abena Roma babikile sana amano ku kwangala, ukucila ukucita ifyo Lesa afwaya. Paulo aebele Abena Kristu ukuitalusha ku bantu ba musango yu. Atile: “Mwilufiwa. Ukwampana pamo na babi kulonaula imibele isuma.”—1 Abena Korinti 15:32, 33.

Nangu ca kuti palipita imyaka 1,500 ukutula apo umusumba wa Timgad wabeleleko, ifyo abantu muno nshiku batontonkanya pa fyo umuntu alingile ukulaikala, tafyapusna ne fyo abena Timgad baletontonkanya. Abengi batontonkanya fye pa mikalile ya buno bwikashi epela. Abena Roma balemona kwati ifyo babikileko sana amano fyali fye bwino, tabalesakamana ne fyaletumbukamo. Lelo Baibolo yalilondolola bwino bwino ififuma mu kubika sana amano ku fya mu calo, yatila: “Ifya pano calo filealuka.” E co itukoselesesha ‘ukukanalabomfya sana cino calo.’—1 Abena Korinti 7:31.

Filya umusumba wa Timgad waonaike, bushininkisho bwa kutila icilenga umuntu ukuba ne nsansa, te kubika amano ku fya muli cino calo pamo nga filya fyalembelwe pa cipaapaatu ico bashulile ku North Africa. Kuti twaba ne nsansa sha cine cine nga ca kuti tulekonka filya Baibolo yalanda ukuti: “Icalo cileya pamo no lunkumbwa lwa ciko, lelo uucita ukufwaya kwa kwa Lesa akekalilila umuyayaya.”—1 Yohane 2:17.