Nani Wabikileko Amafunde Ayatungulula Ifya mu Muulu?

“BUSHE walishiba ifipope imyulu ikonka?” (Yobo 38:33) Ilyo Lesa aipwishe Yobo ici cipusho, alefwaya umubomfi wakwe uwalecula ukwishiba ukuti ifyo abantu baishiba finono sana nga kufilinganya ku mano ya kwa Kabumba. Bushe muletontonkanyapo shani pali ubu bupusano?

Abantu balisambilila ifingi pa mafunde ayatungulula ifya mu muulu, lelo basayantisti abengi balasumina ukuti ifyo twaishiba finono sana nga kufilinganya ku fyo tushaishiba. Ilingi basayantisti nga basanga ifipya, balatendeka ukupituluka mu fyo baishibe kale pa fyo ifya mu muulu fyenda. Bushe ifyo basayantisti basanga pali ino nshita fyalenga abantu ukulamona kwati ifyo baishiba fingi ukupusanako na filya Lesa aipwishe Yobo? Nelyo bushe filanga ukuti Yehova e wabikileko amafunde ayatungulula ifya mu muulu?

Mu Baibolo mwaliba amashiwi ayasuma sana ayatwafwa ukwasuka ifi fipusho. Kwena, Baibolo te citabo icilanda pali sayansi. Lelo, nga yalanda pa fya mu muulu, ifyo ilanda fya cine kabili ilingi line abantu besa mu kufishiba ninshi palipita ne myaka iingi nga nshi.

Ifyo Balelondolola Ifya mu Muulu

Lekeni tulande pa fyo balelondolola ifya mu muulu muli ba 300 B.C.E., ilyo papitile imyaka nalimo 100 ukutula apo bapwishishe ukulemba Icipingo ca Kale, nelyo Amalembo ya ciHebere. Pali ilya nshita, Aristotle umuGriki uwasambilile amano ya bantunse alesambilisha abasoma abo bacindike sana pa fya mu muulu. Na pali ino ine nshita, bamupendela pali basayantisti abacindikwa sana. (Belengeni akabokoshi pe bula 25.) Icitabo ca Encyclopaedia Britannica catila, “Aristotle e wabalilepo ukuba sayantisti wa cine cine. . . . Bonse basayantisti bafwile ukulamutasha pa fyo acitile.”

Aristotle alipangile icipasho icalelanga ifyo ifya mu muulu fyaba. Pali ici cipasho, ashilile ifishilwa ukucila pali 50 ifyashingulwike icalo icali pa kati na nkati. Intanda ashilengele ku cishilwa icali ku nse, e lyo amaplaneti yena ayalengele ku fishilwa fyali mupepi ne calo. Fyonse tafyalealuka, ukufumyako fye icalo. Kuli ifwe ifi fintu ku fyaumfwika kwati fya kwelenganya fye, lelo e fyo basayantisti balekonka pa myaka 2,000.

Lelo, bushe ifyo Aristotle alesambilisha fyalilingana ne fyo Baibolo yalanda? Ni fili kwi ifya cine, bushe ni filya Baibolo yalanda nelyo ni filya fyalesambilisha Aristotle? Natulande pa mepusho yatatu ayalelanda pa mafunde ayatungulula ifya mu muulu. Amasuko yalatwafwa ukukosha icitetekelo cesu mu Mwine wa Baibolo, uwabikileko “ifipope imyulu ikonka.”—Yobo 38:33.

1. Bushe Ifya mu Muulu Tafyaluka?

Aristotle aleti ifya mu muulu tafyaluka. Aleti, icaikasha intanda na maplaneti yambi te kuti cikule nelyo ukucepa.

Bushe ifi e fyo na Baibolo yalanda? Awe; tayalanda pali ici mu kulungatika. Lelo moneni  amashiwi ubusuma ayaba mu Baibolo, ayatila: “Kwaba uwaikala pa muulu wa calo icabulungana, ico abaikalamo baba nge fipaso, uufungulula imyulu kwati ni nsalu iya-anguka, uifungulula nge tenti lya kwikalamo.”—Esaya 40:22. *

Ni fili kwi ifyumfwana ne fyo basanga muno nshiku? Bushe ni filya Aristotle alesambilisha nelyo ni filya Baibolo ilondolola? Bushe abasambilila ifya mu muulu aba muno nshiku balandapo shani? Mu myaka ya ba 1900, abasambilila ifya maplaneti balipapile ukwishiba ukuti ifya mu muulu filaaluka. Na kuba, cimoneka kwati ifipinda bushiku filaya filetalukana. Nga kwali basayantisti abaletontonkanya ukuti imyulu ilaya ilekulilako ninshi banono sana. Muno nshiku, abasambilila ifya mu muulu basumina ukuti kale sana imyulu yali iinono nomba ilaya ilekulilako lyonse. Ifi basayantisti basanga muno nshiku filanga ukuti ifyo Aristotle alesambilisha te fya cine.

Inga amashiwi yaba mu Baibolo, bushe ya cine? Te kuti citwafye ukwelenganya kasesema Esaya aletamba intanda, aletontonkanya no kuti imyulu yaba kwati litenti ilyo ba-ansa, nelyo ukufungulula. * Afwile alimwene ne fyo icipinda bushiku capalana ne “nsalu iya-anguka” iyabuuta.

Na kabili, amashiwi yalembele Esaya yalenga twalaelenganya ifyo imyulu yaba. Kuti twaelenganya amatenti balebomfya kale; nalimo kuti twaelenganya itenti ilyo bapeta balelifungulula no kulyansa pa nshi ilyo  bashilalitanika. E lyo kuti twaelenganya na shimakwebo alefungulula insalu ya-anguka iyabuuta pa kuti uuleshita aiceeceete. Muli ifi twacilaelenganya, insalu ne tenti fyaciba ifinono ilyo bacifipeta, nomba cilya bafifungulula fyacimoneka ifikulu.

Kwena, tatuletila amashiwi ya mu Baibolo aya kuti itenti na ya kuti insalu ya-anguka yapilibula ukuti imyulu ilaya ilekulilako. Lelo bushe taciletupapusha ukwishiba ukuti ifyo Baibolo ilondolola imyulu filomfwana ne fyo basayantisti basanga muno nshiku? Esaya aliko imyaka ukucila pali 300 ilyo Aristotle ashilafyalwa kabili palipitile imyaka iingi nga nshi pa kuti basayantisti bese basange ifishinka ifyumfwana ne fyo Baibolo yalanda. Lelo ubulondoloshi bwalembele uyu kasesema umuHebere tabukabila ukupitulukwamo pa kuti bulingane ne fyo basayantisti balesanga muno nshiku nga filya caba ku cipasho ico Aristotle apangile.

2. Cinshi Caikasha Ifya mu Muulu?

Aristotle aleti mu muulu mwaba ifintu ifingi nga nshi. Aleti icalo no lwelele fyapangwa ne fintu fine, icalo, amenshi, umwela, no mulilo. E lyo mu myulu mwaiswile ifibulungwa ifyabeka, kabili fyonse fyapangilwe ne co aitile ukuti ether. Ifya mu muulu fyakambatile ku fibulungwa ifishalemoneka. Pa myaka iingi, basayantisti abengi balisumine ifyo Aristotle alesambilisha, pantu fyaleumfwana ne fyo abengi batontonkanya ukuti: Icintu cifwile ukwikala nelyo ukukobekwa kuli cimo pa kuti cipona.

Inga Baibolo yalandapo shani? Mu Baibolo mwaba amashiwi ya mwaume wa citetekelo Yobo, uwalandile pali Yehova ukuti: “Akobeka ne sonde apashaba kantu.” (Yobo 26:7) Aya mashiwi, kuli Aristotle nalimo nga yamoneke nga umushili amano.

Mu myaka ya ba 1600 C.E., ninshi palipita ne myaka 3,000 ukutula apo Yobo aikalile pano calo, basayantisti baleti mu muulu mwaiswile ifya menshi menshi, te fibulungwa ifyabeka. Lelo ku mpela ya ba 1600, sayantisti Sir Isaac Newton alandile ifyapuseneko nga nshi. Atile, amaka yatinta e yaikasha ifya mu muulu. Newton alishibeko panono ifyo icalo ne fya mu muulu fyaba ukuti fyakobama pa mbilibili, apo abantu bengatila ‘tapaba kantu.’

Abantu abengi balesuusha filya Newton alandile ukuti kwaliba amaka yatinta. Calyafishe basayantisti ukwelenganya ukuti intanda ne fya mu muulu fimbi tafyaikashiwe ku cintu icili conse. Bushe icalo icishaikulila nelyo ifya mu muulu kuti fyakobama fye pa mbilibili? Abengi balemona ukuti ica musango yu te kuti cicitike. Ukutula fye mu nshiku sha kwa Aristotle, basayantisti abengi basumine ukuti mu lwelele mwaiswile ifintu.

Kwena, Yobo taishibe icaikasha icalo ilyo cishinguluka akasuba. Ninshi cinshi calengele  asose ukuti icalo cakobama “apashaba kantu”?

Na kabili, ukusosa ukuti takwaba uko icalo cakobama kulalenga kwaima icipusho na cimbi ica kuti: Cinshi cilenga icalo ne fya mu muulu fimbi ukutwalilila ukulaenda? Moneni icipusho na cimbi ico Lesa aipwishe Yobo, icitila: “Bushe kuti wakakisha ifyaikasha intanda sha Kima, nelyo bushe kuti wakakula imyando ya ntanda sha Kesili?” (Yobo 38:31) Cila bushiku nga bwaila, Yobo alemona uko ishi ntanda shaletula no kwingila. * Nomba mulandu nshi shalemonekela fye cimo cine lyonse nga shatula? Finshi fyaikeshe shilya ntanda, ne fya mu muulu fimbi? Ukwabula no kutwishika, ukutontonkanya pali ifi kwalelenga Yobo ukutiina.

Nga ca kuti intanda shakambatile ku fintu ifyabulungana, nga takwali ifya kushikasha. Palipitile imyaka ingi nga nshi pa kuti basayantisti beshibe ifingi pa “fyaikasha” nelyo “imyando” iyaikasha pamo ifya mu muulu ilyo fiya file-enda mu lwelele. Isaac Newton, e lyo na pa numa Albert Einstein, balibacindike sana pali ifi basangile. Kwena, Yobo taishibepo nangu cimo pa maka ayo Lesa abomfya ukwikasha ifya mu muulu pamo. Na lyo line, amashiwi yaba mwi buuku lya kwa Yobo ya cine nangu cingati ni kale sana bayalembele nga kuyalinganya ku fyo Aristotle alesambilisha. Ni Lesa fye uwabikileko amafunde yatungulula ifya mu muulu e wingeshiba ifi fintu!

3. Bushe Cine Cine Tafyaluka?

Aristotle asumine ukuti pa calo na pa fya mu muulu paliba ubupusano ubukalamba. Atile, icalo cilaaluka ilyo intanda sha mu muulu ishapangilwa na ether tashaluka nakalya. Aristotle asumine ukuti ifibulungwa fyabeeka ne fya mu muulu ifyakambatilako te kuti fyaluke nakalya.

Bushe ifi e fyo Baibolo isambilisha? Pa Amalumbo 102:25-27 patila: “Ni kale sana mwapangile ifya kushimpapo isonde, ne myulu na yo ni mwe mwapangile. Ifi fyena fikaloba, lelo imwe mukatwalilila ukubako; kabili filya fine ifya kufwala fisapuka e fyo na fyo fikasapuka. Mukafifumyapo no kupyanikapo fimbi nga filya kuba ukupyanikapo ifya kufwala fimbi, na fyo fikaleka ukubapo. Lelo imwe mwaba fye cimo cine, kabili tamwakwata impela.”

Uwaimbile aya malumbo, uwaikeleko imyaka nalimo 200 ilyo Aristotle ashilafyalwa, alanda fye fimo fine pa calo ne ntanda, tapusenye kwati nalimo icalo cilaaluka e lyo intanda shena tashaluka. Lelo alandile pa myulu ne calo no kuficilanya na Lesa uwakwatisha amaka, uwafibumbile. * Aya mashiwi ya mu Amalumbo yalanga ukuti intanda shilaluka kwati fye ni filya fine icalo caluka. Bushe finshi basayantisti basanga muno nshiku?

Ifilanda basayantisti abasambilila sana pa mabwe filomfwana ne fyalanda Baibolo na Aristotle ukuti icalo cilaaluka. Na kuba, amabwe ya pano calo yalalikwa ku mwela na menshi e lyo ificitika mu mushili ne mpili shipuulika nga shapuulika filapanga amabwe yambi.

Inga intanda, bushe shilaaluka nge fyo Baibolo ilanda, nelyo tashaluka nga filya Aristotle alesambilisha? Abasambilila ifya maplaneti batendeke ukutwishika ifyo Aristotle alesambilisha muli ba 1500 C.E. ilyo bamwenepo ulutanda lwapuulika. Ukutula ilya nshita, basayantisti balimona uko intanda shipuulika nelyo ukuleka ukwaka nelyo ukusanguka ifilindi fyafiita. Lelo abasambilila amaplaneti balimona uko intanda shipangwa mu makumbi ayakwata umwela uwakaba uufuma ku  ntanda ishipuulika. E mulandu wine uwaimbile amalumbo apashanishishe intanda ku fya kufwala ifisapuka no kupyanikwapo na fimbi. * Ala cilatupapusha ukuti uyu kemba wa malumbo uwaliko kale sana alembele amashiwi ayomfwana ne fyo basayantisti basanga muno nshiku!

Na lyo line, nalimo kuti mwaipusha amuti: ‘Bushe Baibolo isambilisha ukuti isonde ne myulu bushiku bumo fikonaika nelyo fikapyanikwapo na fimbi?’ Awe, Baibolo yalaya ukuti fikatwalilila ukubako umuyayaya. (Amalumbo 104:5; 119:90) Lelo ico fikatwalilila umuyayaya te kutila ni co tafyaluka nge fyo Aristotle alesambilisha; lelo ni co Lesa uwafipangile alaya ukuti akulafiwamya. (Amalumbo 148:4-6) Talanda ifyo akalafiwamya, lelo bushe tacilimo amano ukutontonkanya ukuti uwabumbile imyulu ne calo kuti akwata amaka aya kufiwamya? Nga filya fine uwaishiba sana ukukuula amayanda engalawamya ing’anda yakwe e fyo na Kabumba akalawamya ifyo abumba.

Nani Alingile Ukupokelela Ubukata no Mucinshi?

Ukutontonkanya sana pa mafunde yamo ayatungulula ifya mu muulu kulatwafwa ukwasuka ici cipusho. Bushe tatuba na katiina nga twatontonkanya pa wapangile intanda no kushansa mu myulu iikalamba nga nshi, uushikasha ku maka ayatinta pa kuti shilepita mulya mwine fye shipita, no ushiwamya pa kuti shiletwalilila ukubako?

Nalimo umulandu tubela na katiina walilondololwa bwino pali Esaya 40:26 apatila: “Lolesheni mu muulu no kumona. Nani uwalengele intanda ishi? Ni uyo uutungulula ibumba lya shiko mu mpendwa, shonse alashita amashina.” Intanda kuti twashipashanya kwi bumba lya bashilika abengi. Pe bumba lya bashilika nga tapali umukalamba wa bashilika uwa kubatungulula, kuti paba icimfulumfulu. Yehova nga tabikileko amafunde aya kutungulula amaplaneti, intanda, ne fipinda bushiku, nga kwali icimfulumfulu; nga fyale-enda fye icende-ende. Lelo, elenganyeni abashilika abali amabilioni nabakwata Umukalamba wa bashilika uubatungulula bwino, uwabeshiba amashina yabo, uwishiba konse uko bali, kabili uwaishiba ne fyo baba!

Ukwishiba amafunde yamo ayatungulula ifya mu muulu kulatwafwa ukwishiba ifyo uyu Mukalamba wa bashilika akwatisha amano. Bushe nani uwingabikako ayo mafunde no kulenga abantu abaliko kale sana ukulemba ifyebo ifyalungama ifyo na basayantisti bashaishibe pa myaka iingi nga nshi? Kanshi ukwabula no kutwishika, fwe bantu bonse tufwile ukupeela Yehova “ubukata no mucinshi.”—Ukusokolola 4:11.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 24, 25]

Ifyo Alesambilisha Fyalikuma Abengi

Icitabo ca The 100—A Ranking of the Most Influential Persons in History catila: “Kale sana, Aristotle e waishibe sana amano ya bantunse na sayansi.” Te kuti tupape umulandu abantu balumbilishisha uyu muntu. Aristotle (384-322 B.C.E.) ali musambi wa kwa Plato, uwalumbuka sana kabili uwaishibe nga nshi amano ya bantunse. Aristotle e wasambilishe umulumendo uwaishileba Alekisanda Mukalamba. Ifyalembwa fya kale filanga ukuti Aristotle alilembele ifitabo 170, kabili 47 epo fyaba na pali ino nshita. Alelemba sana pa maplaneti, biology, chemistry, physics, inama, amabwe, na pa fyo umuntu atontonkanya. Fimo ifyo alembele pa fya mweo basayantisti tabafishibe mpaka ilyo papitile imyaka iingi nga nshi. Icitabo ca The 100 citila: “Ifyo Aristotle alesambilisha fyalikuma abantu abengi aba ku Bulaya pa myaka iingi.” Lelo, ici citabo calanda no kuti: “Aristotle balimucindikishe sana ica kuti mu kuya kwa nshita balitampile no kumupepa.”

[Abatusuminishe]

Royal Astronomical Society / Photo Researchers, Inc.

From the book A General History for Colleges and High Schools, 1900

[Icikope pe bula 26, 27]

Amaka yatinta e yaikasha ifya mu muulu

[Abatusuminishe]

NASA and The Hubble Heritage Team (AURA/STScl)

[Icikope pe bula 26, 27]

Intanda sha Pleyadese

[Icikope pe bula 28]

Intanda shimo shilapuulika

[Abatusuminishe]

ESA/Hubble

[Icikope pe bula 28]

Intanda shimo shilapangika mu makumbi ayakwata umwela uwakaba

[Abatusuminishe]

J. Hester and P. Scowen (AZ State Univ.), NASA

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 24]

© Peter Arnold, Inc./Alamy