Abalinshi ba kwa Kateka Baumfwa Imbila Nsuma

Mu mwaka wa 59 C.E., umukalamba wa bashilika Yuli na bashilika bakwe abanakile sana batungulwile abafungwa ku Roma. Pa kwingila mu Roma, baingilile pa mpongolo iyo baleita ukuti Porta Capena. Pa muulu wa Lupili lwa Palatine e pabelele isano lya kwa Kateka Nero. Abalecingilila ili sano bashilika ba kwa kateka kabili balefisa bapanga mu fya kufwala fyabo. * Umukalamba wa bashilika apishishe abafungwa pa cifulo apo abantu balecita sana amakwebo ne fya mapolitiki kabili baninike Ulupili lwa Viminal. Bapitile mwi bala umwali imfuba ishingi isha tulesa twa bena Roma kabili bapitile na mu cibansa umo balekanshisha abashilika.

Pa bafungwa abo basendele pali no mutumwa Paulo. Imyeshi imo ku numa ilyo Paulo ali mu bwato ubwapene bubunde, malaika wa kwa Lesa amwebele ukuti: “Ukeminina ku cinso ca kwa Kaisare.” (Imil. 27:24) Bushe ifi e fyali no kucitikila Paulo? Ilyo aloleshe mu musumba wa Roma, afwile aibukishe amashiwi Shikulu Yesu amwebele ilyo ali pa Lupungu lwa Antonia mu Yerusalemu, ukuti: “Shipa! Pantu filya fine wabilile sana imbila nsuma pali ine mu Yerusalemu, e fyo ufwile no kubila na ku Roma.”—Imil. 23:10, 11.

Nalimo Paulo alelolesha ilinga lya Castra Praetoria ilyo bakuuliile ne njelwa ishakashika kabili pa muulu pali ne mpungu. Muli ili ilinga mwaleikala abalinshi ba kwa Kateka, kabili aba bene balinshi e bali bakapokola  ba mu musumba. Abalinshi ba kwa Kateka abaleikalamo bali 12,000, mwali na bashilika abengi, e lyo na bashilika ba pali bakabalwe. Ili ilinga lyalelenga abantu ukwishiba ukuti Kateka alikwete sana amaka. Apo abalinshi ba kwa Kateka e baleangalila abafungwa abalefuma mu fitungu fimbi, Yuli atungulwile abafungwa mu Roma kabili bapitile pa mpongolo imo iikalamba. Ili linga lyakwete impongolo ishikalamba shine. Pa numa ya kwenda imyeshi iingi no kucula nga nshi, Yuli asukile afisha abafungwa ku Roma.—Imil. 27:1-3, 43, 44.

UMUTUMWA PAULO ALISHIMIKILE “UKWABULA NO WA KUMULESHA”

Ilyo bali pa lwendo, Paulo alimwene icimonwa umo Lesa amwebele ukuti bonse abali nankwe mu bwato tabakafwe. Ilyo insoka ya busungu yamusumine, takwali icibi icamucitikile. Ilyo bali pa cishi ca Melita, Paulo aliposeshe abalwele ica kuti na bantu batendeke ukusosa ati ni lesa. Abalinshi ba kwa Kateka bamo bafwile balyumfwile ifi ifyacitikile Paulo.

Paulo alimonene na ba bwananyina abafumine ku Roma ‘abamukonkeele ukufika na pa Maliketi ya Api na palya pali Amayanda ya Beni Yatatu.’ (Imil. 28:15) Paulo alefwaisha ukushimikila mu Roma. Nomba apo ali mufungwa, ali no kucita shani? (Rom. 1:14, 15) Bamo batila abafungwa balebatwala ku mukalamba wa balinshi. Nga e fyo balecita, ninshi Paulo bafwile bamutwele kuli Afranius Burrus umukalamba wa balinshi, kabili afwile e wakonkele pali Kateka. * Nampo nga e fyo cali nelyo iyo, Paulo nomba balemulonda ku mushilika umo, te bashilika abengi. Balimusuminishe ukufwaya ing’anda ya kusonkela, ukulapokelela abeni no kulabashimikila “ukwabula no wa kumulesha.”—Imil. 28:16, 30, 31.

PAULO ALISHIMIKILE KU BAPIINA NA KU BAKANKAALA

Ilyo Burrus talatwala Paulo kuli Nero, afwile alimulubulwishe. Nalimo amulubulwishishe mwi sano nelyo mu nkambi umwaleikala abalinshi ba kwa Kateka. Paulo alishukiile iyi nshita ukushimikila ku “bapiina na ku bakankaala.” (Imil. 26:19-23) Tatwaishiba nampo nga Burrus alisangile Paulo no mulandu nelyo iyo, ico twaishiba ca kuti tamutwele mu cifungo cali mu nkambi ya balinshi ba kwa Kateka. *

Ing’anda iyo Paulo alesonkela yali iikalamba ica kuti alepokelela na “bakalamba ba baYuda” no kubashimikila, kabili  aleshimikila na ‘bengi nga nshi abaleisa mu ng’anda umo aletubilisha.’ Kwali na bashilika bamo abalemukutika ilyo ‘alelondolwela bwino bwino’ abaYuda pa Bufumu bwa kwa Lesa na pali Yesu, “ukufuma ulucelo ukufika icungulo.”—Imil. 28:17, 23.

Cila bushiku kwaleba amabumba ayalekanalekana aya balinshi ba kwa Kateka abalelinda isano. Ibumba limo lyalebomba ama-awala 8. Na balinshi abalelinda Paulo nabo baleba abapusanapusana. Pa myaka ibili iyo Paulo aali mu cifungo, abashilika bonse abalemulonda baleumfwa uko alelanda ifyebo fya kulemba mu makalata alembele ku bena Efese, abena Filipi, abena Kolose na ku Bena Kristu abaHebere. Kabili balemumona na lintu alelemba kalata kuli Filemone Umwina Kristu. Ilyo Paulo ali mu cifungo, alyafwile na Onesimu, umufungwa uwabutwike shikulu wakwe, kabili amwebele ukuti abwelelemo kuli shikulu wakwe. Onesimu ali kwati mwana uo Paulo afyele mu cifungo. (File. 10) Paulo afwile alibikile amano na ku bashilika abalemulonda. (1 Kor. 9:22) Ku ca kumwenako, Paulo nalimo aleipusha na pa fya kufwala fya bulwi ifyo abashilika balefwala no mulandu balefifwalila, kabili aishilelanda pali ifi fya kufwala fya bulwi mu cilangililo cimo ico alembele.—Efes. 6:13-17.

 “UKULANDA ICEBO CA KWA LESA UKWABULA UMWENSO”

Filya Paulo ali mu cifungo fyalengele ukuti abalinshi ba kwa Kateka e lyo na bantu bambi bomfwe imbila nsuma. (Fil. 1:12, 13) Abaleikala mu nkambi ya balinshi balemonana na bantu abalekanalekana abaletekwa na bena Roma, ukubikako na kateka wine na ba mu ng’anda yakwe. Aba mu ng’anda ya kwa kateka bali ni balupwa lwakwe, ababomfi, abasha, kabili bamo pali aba baishileba Abena Kristu. (Fil. 4:22) Pa mulandu wa kuti Paulo ali uwashipa pa kushimikila, calengele ukuti aba bwananyina mu Roma bashipe “ukulanda icebo ca kwa Lesa ukwabula umwenso.”—Fil. 1:14.

Na ifwe bene tulakoseleshiwa kuli filya Paulo ashimikile mu Roma ilyo ‘tubila icebo mu nshita iiweme, na mu nshita iishiweme.’ (2 Tim. 4:2) Bamo nalimo twikala mu mayanda umo basungila abakoloci nelyo mu cipatala, nangu nalimo balitupoosa mu cifungo pa mulandu wa kuba Inte sha kwa Yehova. Na lyo line, kuti tuleshimikila kuli bonse abaleisa mu kutumona nampo nga ni balya abatusakamana nelyo abeshile mu kututangata. Nga tuli abashipa ukulashimikila lyonse ilyo kwaba ishuko, tulanga ukuti ‘icebo ca kwa Lesa te kuti cikakwe.’—2 Tim. 2:8, 9.

[Amafutunoti]

[Icikope pe bula 13]

Icikope ca bashilika ba kwa Kateka ica kwa Klaudi ico bapangile mu 51 C.E.

[Abatusuminishe]

© RMN-Grand Palais/Art Resource, NY

[Akabokoshi pe bula 14]

Abalinshi ba kwa Kateka mu Nshiku sha kwa Nero

Abalinshi ba kwa Kateka balelapa umulapo wa kulacingilila kateka no lupwa lwakwe. Nga baleya ku nkondo, balesenda amafulagi apaleba ifikope fya kwa kateka e lyo ne nkwela, ilingi line pa nkwela balelengapo icikope ca kwa kaling’ongo icaleimininako ulutanda lwa kwa Tiberi Kaisare ulwa kupendwilako. Abakalamba ba bashilika e baleangalila abalinshi ba kwa Kateka, abalinshi e balesunga icibote nga kuli amangalo mu fibansa na mu fiyanda fya mangalo e lyo kabili balebombako no mulimo wa kushimya umulilo. Balepoka penshoni nga babomba imyaka 16, nomba abashilika bena balepoka penshoni nga babomba imyaka 25. Kabili abalinshi balefola indalama ishingi sana ukucila abashilika, balebapeela ne ndalama ishingi isha mwabombeni, kabili ne ndalama sha penshoni shaleba ishingi. Abalinshi ba kwa kateka e balekanda no kwipaya abafungwa. Nalimo aba bene balinshi ba kwa kateka e baipeye Paulo ilyo bamukakile umuku walenga bubili mu Roma.—2 Tim. 4:16, 17.

[Icikope pe bula 14]

Indalama balebomfya mu nshita ya batumwa apo balenga inkambi ya balinshi

[Abatusuminishe]

Courtesy Classical Numismatic Group, Inc./cngcoins.com

[Icikope pe bula 15]

Ilyo Paulo ali mu cifungo, abashilika baleumfwa ifyo ale-eba uwalelemba amakalata

[Icikope pe bula 15]

E fyo ifibumba fya balinshi ba kwa Kateka fimoneka muno nshiku

[Icikope pe bula 16]

Nangu ca kuti twalilwala, kuti tuleshimikila kuli bonse abaleisa mu kututangata

[Akabokoshi pe bula 16]

Sextus Afranius Burrus

Burrus nalimo afyalilwe mu Vaison-la-Romaine, iyaba nomba ku kapinda ka ku kulyo aka France, uko basangile icipaapatu apalembelwe ishina lyakwe mu 1884 C.E. Mu 51 C.E., Agrippina the Younger apeele Burrus icifulo ca kuba umukalamba wa balinshi ba kwa Kateka. Agrippina ali mukashi wa kwa Klaudi Kaisare kabili ali ni lupwa wakwe. Agrippina abomfeshe abantu babili ukukansha umwana wakwe umulumendo Nero, ifya kuba kateka. Burrus e wasambilishe Nero ifya bushilika. E lyo Seneca, uwasambilile amano ya buntunse, e wamusambilishe ifya kuba na mano. Pa numa, Agrippina apeele umulume wakwe ifya kulya umwali sumu no kufwa e fyo afwile. Ilyo ilyashi lya mfwa ya kwa Klaudi talilasalangana, Burrus atwele Nero mu nkambi ya balinshi ba kwa Kateka no kumubika pa bufumu ica kuti aba mu ng’anda ya mafunde balifililwe ukukaana ukuti abe mfumu. Ilyo Nero aipeye nyina mu 59 C.E., Burrus alimucingilile. Bakalemba ba lyashi lya kale abena Roma, Suetonius na Cassius Dio balembele ukuti Nero aipeye Burrus mu 62 C.E. ukubomfya sumu.

[Icikope pe bula 16]

Icipaapatu apo balemba ishina lya kwa Sextus Afranius Burrus

[Abatusuminishe]

Musée Calvet Avignon”