Finshi Ningabwesesha Kuli Yehova?

Abashimika ni ba Ruth Danner

Bamayo balitemenwe ukutusekesha ukuti umwaka wa 1933 wali mwaka wa mafya, pantu e mwaka Hitler atendeke ukuteka, papa awitile ukuti Umwaka wa Mushilo, kabili e mwaka nafyelwe.

ABAFYASHI bandi baleikala mu musumba wa Yutz, mu citungu ca Lorraine, ku France. Muli ici citungu icabela mupepi na po icalo ca France capakanina ne calo ca Germany, kale mwalicitike ifintu ifingi ifyaibela. Bamayo bali ni ba Katolika abakamamo na menshi, kabili mu 1921, balyupene na Batata abali ba Protestanti. Umukalamba wandi Helen afyelwe mu 1922, kabili ilyo ali akanya, balimubatishe mu Katolika.

Bushiku bumo mu 1925, Batata balibapeele icitabo citila The Harp of God ica mu lulimi lwa ciGerman. Ilyo babelengele cilya citabo, balishininkishe ukuti nomba basanga icine. Balilembele kalata ku balembele cilya citabo. Awe e fyo Batata batampile ukulanshanya na ba Bibelforscher, ishina Inte sha kwa Yehova baleshiita pali ilya nshita mu Germany. Ilyo line Batata batampile ukushimikilako bambi ifyo basambilile. Bamayo bena tabatemenwe ilyo Batata batendeke ukushimikila. Bale-eba Batata mu lulimi lwabo ulwa ciGerman ukuti: “Kuti mwacita fyonse ifyo mulefwaya, cikulu fye mwila-ampana na ba Bibelforscher!” Lelo Batata batwalilile fye ukushimikila, kabili mu 1927 balibatishiwe no kuba Inte ya kwa Yehova.

Ici calengele bamama abafyala Bamayo ukutampa ukupatikisha Bamayo ukuti balekane na Batata. Bushiku bumo ilyo balesefya Iminsa, umupatili aebele aba mu lukuta lwakwe ukuti “balingile ukutaluka kuli Danner kasesema wa bufi.” Ilyo bamama babwelele ku calici, balashile Batata icikopo ca maluba ukufuma pa ntunti ya bubili iya ng’anda yesu. Ico cikopo cafina catobele Batata pa kubeya, kwempe fye nga cabatobele ku mutwe. Ici calengele Bamayo ukutontonkanyapo no kutila, ‘Imipepele iisambilisha abantu ukwipaya abanabo te isuma.’ Ukutula ilyo, batendeke ukubelenga impapulo sha Nte sha kwa Yehova. Tapakokwele, balishininkishe ukuti balisangile icine, kabili mu 1929 balibatishiwe.

Abafyashi bandi balyeseshe na maka yabo yonse ukusambilisha ine no mukalamba wandi ukuti Yehova eko aba. Baletubelengela amalyashi ya mu Baibolo no kutweba ukulondolola umulandu abantu twalebelengapo mu Baibolo balecitila ifintu ukulingana ne fyo twalebelenga. Pali ilya ine nshita Batata balilekele ukubomba ubushiku ne cungulo, nangu cingati ukucite fyo kwalengele balefola indalama ishinono. Balefwaya ukulakwata inshita ya kulongana, ukushimikila, no kulasambilisha abana babo Icebo ca kwa Lesa.

Inshita Sha-afya Shapalama

Abafyashi bandi balitemenwe sana ukupokelela bakangalila benda na ba pa Bethel ya  ku Switzerland na ku France, abaletushimikilako ukuti bamunyinefwe ba mu Germany, apali fye amakilomita ayanono ukufuma mu musumba twaleikalamo, balepita mu mafya. Ubuteko bwa Nazi bwaleikata Inte sha kwa Yehova no kubatwala mu nkambi sha kucushishamo abantu kabili bwalesenda na bana ukubafumya ku bafyashi babo ba Nte.

Ine na Helen balitusambilishe pa kuti twingashipikisha amafya twali no kupitamo. Abafyashi besu balitusambilishe ukulaibukisha Amalembo ayengatwafwa. Limo baletila: “Nga tawishibe ifya kucita, uletontonkanya pa mashiwi yaba pa Amapinda 3:5, 6. Nga uletiina amesho wingapitamo ilyo uli ku sukulu, uleibukisha amashiwi yaba pali 1 Abena Korinti 10:13. Nga ca kuti bamufumya kuli ifwe no kumutwala ukutali, mukalesosa amashiwi yaba pa Amapinda 18:10 libili libili.” Naswatiile Amalumbo 23 na Amalumbo 91 kabili yalengele ncetekele ukuti Yehova ali no kulatucingilila lyonse.

Mu 1940, ubuteko bwa Nazi bwalipokele icitungu ca Alsace-Lorraine, kabili ubuteko bwapangile ifunde lya kuti abakalamba bonse balingile ukuba muli parte ya ba Nazi. Ilyo Batata bakeene, ba Gestapo batampile ukubatiinya ukuti bali no kubekata. Lintu Bamayo bakeene ukulabila amayuniformu ya bashilika, na bo bene batendeke ukulabatiinya ukuti bali no kubekata.

Ukuya ku sukulu kwali bwafya ubukalamba nga nshi kuli ine. Cila bushiku, aba mu kalasi balepepelako Hitler ipepo, balepunda abati “Heil Hitler,” kabili pa numa baleimba ulwimbo lwa cishipa ninshi nabatambalika no kuboko kwa ku kulyo. Abafyashi bandi tabankeenye ukuti wilapundako auti “Heil Hitler,” lelo bangafwile ukukansha kampingu yandi. E ico, ne mwine fye, napingwilepo ukuti nshakulapundako ati “Heil Hitler.” Bakafundisha balentoba amapi kabili balenjeba ukuti bakantamfya isukulu. Inshita imo, ilyo nali ne myaka 7, banjebele ukwiminina pa ntanshi ya bakafundisha bonse 12. Balyeseshe ukumpatikisha ukupunda ati “Heil Hitler,” lelo apo Yehova alengafwa, nalitwalilile ukwiminina ndi.

Kafundisha umo atendeke ukucita kwati alishibe ifyo naleumfwa kabili alecita kwati alefwaisha ukungafwa. Anjebele ati nali ne mibele iisuma, alintemenwe nga nshi, no kuti ali no kumfwa ububi nga bantamfya isukulu. Atile: “Taufwile ukutambalika ukuboko. Lelo kuti waimyako fye panono. E lyo taulingile ukulandako ati, ‘Heil Hitler!’ Uletenshako fye imilomo cilemoneka kwati ulelanda kanshi taulelanda.”

Ilyo nashimikileko Bamayo ifyo kafundisha anjebele, banjibukisheko pa lyashi lya mu Baibolo ilya balumendo batatu abaHebere abaiminine pa ntanshi ya cimpashanya icapangile imfumu ya calo ca Babiloni no kunjipusha ukuti: “Cinshi balingile ukucita?” Na-aswike ukuti: “Balingile ukukontama.” Lyena batile: “Nomba abakontama no kutendeka ukukaka intambo sha nsapato pali ilya nshita babebele ukukontamina icimpashanya, bushe nga calilungeme? Upingulepo ifya kucita; ucite ifyo ulemona ukuti e filungeme.” Nga filya fyacitile Shadraki, Meshaki, na Abednego, na ine napingwilepo ukuba ne cishinka kuli Yehova fye epela.—Dan. 3:1, 13-18.

Bakafundisha balintamfishe imiku iingi ku sukulu kabili batile bali no kunsenda ukumfumya ku bafyashi bandi. Nalisakamikwe sana, lelo abafyashi bandi balitwalilile ukunkoselesha. Pa kuya ku sukulu, Bamayo balepepa na ine, ukulomba ukuti Yehova ancingilile. Nalishibe ukuti Yehova ali no kungafwa ukwiminina ndi mu cine. (2 Kor. 4:7) Batata banjebele ati nga bacilamo, ubwele fye ku ng’anda. “Twalikutemwa, kabili tatwakakulekeleshe. Ubu bwafya, buli pali iwe na Yehova.” Aya mashiwi yalinkoseshe ukutwalilila ukuba uwa kaele.—Yobo 27:5.

Libili libili ba Gestapo baleisa mu kulubulwisha abafyashi bandi na mu kusokota mu ng’anda pa kuti bamone nga mwali impapulo sha Nte sha kwa Yehova. Balesenda Bamayo pa nshita ntali kabili baleya na mu kusenda Batata no mukalamba wandi pa ncito. Limo nga nainuka ku sukulu nshaleishiba Bamayo nga nalabasanga pa ng’anda nangu iyo. Limo limo abena mupalamano balenjeba ati: “Banoko nababasenda.” Nga naumfwa fye ifyo naleingila mu ng’anda no kubelama, naleipusha ukuti: ‘Bushe ino nshita balebalungulusha? Bushe nkamonapo Bamayo na kabili?’

Ukututamfya

Pa 28 January, mu 1943, ba Gestapo balitushibwishe pa maca ne nshita ya 03:30hrs. Batile nga  ca kuti abafyashi bandi, nkashi inandi, na ine twaba muli parte ya ba Nazi tabali na kututamfya. Batupeele ama-awala yatatu aya kuipekanya. Bamayo balishibe ukuti ica musango yu cali no kucitika, kanshi balilongele ifya kufwala fya kucinja na Baibolo mu fyola fyesu. E ico ilyo batwebele ukuti tuipekanye, twaikele pa nshi no kupepa kuli Yehova no kukoseleshanya. Batata batucinkwileko ukuti ‘tapali icingatupaatula ku kutemwa kwa kwa Lesa.’—Rom. 8:35-39.

Ba Gestapo balibwelele. Nshakatale ndaba ukumona nkashi wa cikalamba Anglade aletufishapo ne filamba mu menso. Ba Gestapo batutwele ku citesheni ce shitima ica Metz. Pa numa ya kwenda inshiku shitatu mwi shitima, twafikile pa Kochlowice, inkambi ya mu Auschwitz ku Poland. Ilyo papitile imyeshi ibili, batutwele ku Gliwice, umwaleikala kale ba Katolika umo basangwile inkambi. Ba Nazi batwebele ukuti nga ca kuti twasaina ifipepala fya kulanga ukuti natuleka ukuba Inte sha kwa Yehova, bali no kutufumya no kutubwesesha ifipe fyesu. Batata na Bamayo balikeene kabili abashilika batwebele ukuti, “Tamwakatale amubwelelamo ku mwenu.”

Mu June batutwele ku Swietochlowice, uko natendekele ukulwala umutwe uuncusha ukufika na pali ino nshita. Na-ambwile no bulwele bwa ku minwe, kabili badokota balifumishe amala ayengi ku minwe ukwabula ukundasa inyeleti iya kulesha ubukali. Icawemeko fye ca kuti incito bampeele ya kuya mu kushita ifyo abashilika balefwaya kabili ilingi line naleya mu kubashitila umukate. Nga naya kulya, kwali umwanakashi uwalempeela ifya kulya.

Ukufika na iyi nshita, ulupwa lwesu lwaleikala pamo ukwapuseneko no kwaleikala abafungwa bambi. Mu October, mu 1943, batutwele ku nkambi iya mu Ząbkowice. Twalelaala mu cikuulwa pa masanshi ya kutentekanya pamo na bantu bambi nalimo 60 abaume, abanakashi, na bana. Abashilika ba ba Nazi baleshininkisha ukuti pa kutupeela ifya kulya ninshi nafisasa ica kuti teti fiwame no kulya.

Nangu cingati twaliculile nga nshi, tatwasuuswike. Twalibelengele mu Ulupungu lwa kwa Kalinda ukuti inkondo nga yapwa, kukaba umulimo wa kushimikila uukalamba nga nshi. Kanshi twalishibe ico twaleculila no kuti mu nshita fye iinono, amafya yesu yonse yali no kupwa.

Ilyo twaumfwile ukuti abashilika abalelwisha aba Nazi baleya fye balepalama, twalishibe ukuti aba Nazi bali no kubacimfya. Ku kutendeka fye kwa mwaka wa 1945, abashilika ba ba Nazi balifulumwike mu nkambi twaleikalamo. Pa 19 February, balitupatikishe ukwenda amakilomita 240. Ilyo papitile imilungu ine, twafikile mu Steinfels, ku Germany, uko abashilika batwele abafungwa bonse pa mukoti. Abengi balemona kwati  balatwipaya. Lelo pali bulya bwine bushiku, abashilika abalelwisha aba Nazi balifikile, abashilika ba ba Nazi bonse balifulumwike, kabili e fyo twalubwike.

Ukufikilisha Ubuyo Bwandi

Pa 5 May, mu 1945, pa numa ya myaka mupepi na ibili, twalifikile mu Yutz umo twaleikala, ninshi natulamba ne nda shaliwa pa mubili. Ukutula mu February tatwacinjishepo ifya kufwala, e ico twapingwilepo ukufyoca fye. Bamayo batwebele ati: “Mulemona ubu bushiku ukuti e bushiku ubusuma nga nshi mu bumi bwenu. Tatukwete nangu fimo. E lyo ne fya kufwala tufwele te fyesu. Na lyo line, ifwe bonse tubwelele aba cishinka kuli Yehova. Tatwasuuswike nakalya.”

Lintu napuupulwike pa numa ya myeshi itatu mu Switzerland, natampile ukuya ku sukulu kabili nshakwete no mwenso wa kutila kuti bantamfya isukulu. Pali iyi nshita twalelongana na ba bwananyina kabili twalikwete ubuntungwa bwa kushimikila. Pa 28 August, mu 1947, ninshi ndi ne myaka 13, nalilangile pa cintubwingi umulapo nalapile kuli Yehova mu myaka yafumineko. Batata balimbatishe mu mumana wa Moselle. Nalefwaya ukuba painiya ilyo line fye, lelo Batata banjebele ukusambililako imilimo imo. E ico nasambilile ifya kubila ifya kufwala. Mu 1951 ilyo nali ne myaka 17, balinsontele ukuba painiya, kabili batumine mu kubombela lwa mupepi mu Thionville.

Muli ulya wine mwaka, nailesangwa ku kulongana kukalamba mu Paris kabili nalipwishe ukuti ningalabombako bumishonari. Lelo nali umwaice, e ico Munyinefwe Nathan Knorr atile bali no kunjita “pa numa.” Mu June, mu 1952, balinjitile ukuyasangwa kwi Sukulu lya Gileadi mwi kalasi lyalenga 21, ku South Lansing, mu New York, ku America.

Ukusangwa kwi Sukulu lya Gileadi ne fyo Nalebomba pa Numa

Ala mwandini caliweme nga nshi! Nali no mwenso wa kulanda pa cintubwingi mu lulimi lwandi. Nomba nali no kulalanda iciNgeleshi. Nangu cali ifyo, bakafundisha balingafwile. Munyinefwe umo anjinike ukuti Nkashi Kumwentula pantu nga naumfwa insoni nalemwentula fye.

Pa 19 July, mu 1953, twalongene mu Yankee Stadium mu New York ilyo twalepwa isukulu, kabili bantumine ku Paris pamo na Ida Candusso (uwaishileupwa kuli ba Seignobos). Ukushimikila ku bakankaala ba mu Paris kwalendetela umwenso, na lyo line naletungulula amasambililo ayengi ku bantu baicefya aba mu Paris. Ida alyupilwe kabili babatumine ku Africa mu 1956, lelo ine nalishele mu Paris.

Mu 1960, nalyupilwe kuli munyina uwalebombela pa Bethel, kabili batutumine muli bupainiya bwaibela mu Chaumont na mu Vichy. Ilyo papitile imyaka isano, nalyambwile TB kabili nalilekele bupainiya. Nalyumfwile ububi pantu ukutula fye ku bwaice, ubuyo bwandi bwali bwa kulabomba umulimo wa nshita yonse mpaka ne mfwa. Ilyo papitile inshita, abalume bandi bapondokele ku mwanakashi umbi. Bamunyinane ne nkashi aba mu cilonganino ca kwa Lesa balingafwile muli ilya myaka ya macushi, kabili Yehova alitwalilile ukusenda icisendo candi.—Amalu. 68:19.

Pali ino nshita, njikala mu musumba wa Louviers, mu citungu ca Normandy, mupepi no musambo wa mu France. Te mulandu no kulwalilila, naliba ne nsansa pantu nalimona ifyo Yehova angafwa no kuntungilila. Ifyo abafyashi bandi bankushishe filangafwa na pali ino ine nshita ukuba ne citetekelo cakosa. Bansambilishe ukuti Yehova eko aba kabili mfwile ukumutemwa, ukulalanda nankwe, kabili alasuka amapepo yandi. Na ine wine ntontonkanya nga kemba wa malumbo uwatile, “cinshi ndebwesesha kuli Yehova pa fisuma fyonse ifyo ancitila?”—Amalu. 116:12.

[Amashiwi pe bula 6]

“Naliba ne nsansa pantu nalimona ifyo Yehova angafwa no kuntungilila”

[Icikope pe bula 5]

Apa ninshi ndi ne myaka 6 ninsenda ne ca kupeemenamo

[Icikope pe bula 5]

Apa ndi na bamishonari na bapainiya ninshi twaile pali lulu wa kushimikila mu Luxembourg ilyo nali ne myaka 16

[Icikope pe bula 5]

Apa ndi na Bamayo na Batata ku kulongana kwa citungu mu 1953