Ifyo Akasuba Na Mapulaneti Fyaishilebako

FINGI fyalenga ukuti akasuba na maplaneti ayashinguluka ku kasuba fibe ifyaibela. Akasuba naya amaplaneti fyabela mupepi na ku mpela ya cipinda bushiku cesu ica Milky Way ukushafula sana intanda. Intanda ishingi isho tumona ubushiku shaba ukutali sana. Nga mwabomfya amateleskopo ayakalamba shimoneka fye akashiminishi. Bushe akasuba na maplaneti ayashinguluka ku kasuba fifwile ukuba pali iyi ncende apa shafula sana intanda?

Fwe bantu nga twaliba mu busanso icine cine nga ca kutila akasuba na maplaneti ayashinguluka ku kasuba fyali lwa mupepi na pa kati ka cipinda bushiku cesu ica Milky Way apaba intanda ishingi sana. Ku ca kumwenako, ilyo icalo cileshinguluka, nga tacalepita mumo mwine fye nge fyo caba, ne ci kuti calenga ubumi bwa bantu ukuba mu busanso. Lelo akasuba na maplaneti ayashinguluka ku kasuba fyaba pa ncende iyalinga sana mu cipinda bushiku, pa kuti kwilaba amasanso ukufuma ku ntanda ishipuulika ne fintu fimbi ififumya imyengelele ingalenga abantu ukufwa. Kabili ici cilalenga icalo ukukanapita mu makumbi ayakwata umwela uwakaba sana.

Akasuba lutanda ulusuma nga nshi ulutwafwa mu fintu ifingi ifyo tukabila. Lyonse fye lufumya icikabilila cimo cine, lwalibako pa mishipendwa ya myaka ukwabula ukupulika, kabili talwakulisha nelyo ukukabisha. Akasuba kalikulapo pa ntanda ishingi ishaba mu cipinda bushiku cesu, kabili ishi ntanda tashisanika ulubuto ulwalinga nelyo ukufumya icikabilila icalinga pa kuti shiletungilila ifya mweo pali planeti waba kwati calo. Na kabili pa mulandu wa maka yatinta, intanda ishingi shalibungana pamo kabili shilashinguluka kuli lumo no lunankwe. Lelo akasuba kena, kalipusanako, kaba fye keka, takashinguluka ku ntanda shimbi. Cimoneka kwati akasuba na maplaneti ayashinguluka ku kasuba tafyali no kulaenda bwino nga ca kutila fyaletintwa ku tusuba tubili nelyo ukucilapo.

Na cimbi icalenga ukuti akasuba na maplaneti ayashinguluka ku kasuba fibe ifyaibela, ni ncende apabela amaplaneti ayakalamba. Amaplaneti ayakalamba yalashinguluka mu mpito sha yako, kabili tayatinta amaplaneti ayakwata amabwe nge sonde. * Lelo amaplaneti ayakalamba yalacingilila amaplaneti ayanono pa kulakula no kusunkila ku mbali ifintu ifingalenga ubusanso. Abasoma sayansi Peter D. Ward na Donald Brownlee mu citabo cabo icitila Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe batile: “Utumaplaneti utwacepesha e lyo ne fipimfya fya mabwe na menshi makasa, tafipunka sana mu calo pantu amaplaneti ayakalamba umwaba umwela wa busungu pamo nga Jupiter yalatucingilila.” Basayantisti balisanga utusuba tumbi pamo na maplaneti ayakalamba sana ayashinguluka kuli uto tusuba. Lelo ayo maplaneti yakalamba ayengi yakwata impito ishingaleta ubusanso ku maplaneti ayanono ayapale sonde.

Ifyo Umweshi Wabelako

Ukufuma fye na kale abantu balapapa nga bamona umweshi. Umweshi walilenga abalemba imishikakulo na bakemba wa nyimbo ukuulandapo sana mu milimo yabo. Ku ca kumwenako, kalemba wa kale umuHebere uwalelemba imishikakulo atile, umweshi ‘walipampamikwa umuyayaya . . . kabili ni nte iili mwi ulu iya cishinka.’—Amalumbo 89:37.

Cimo icacindama umo umweshi waafwa ifya  mweo pa calo ni lintu umweshi utinta amabimbi pali bemba. Ukusela kwa mabimbi ya pali bemba kulalenga umwela uufuma pali bemba ukupanga imiceele yalekanalekana.

Icintu na cimbi icacindama ico umweshi wabelako ca kuti amaka ayatinta ayo umweshi wakwata yalabeyamika icalo, ne ci cilalenga icalo ukulashinguluka bwino ku kasuba. Magazini ilanda pali sayansi iyo beta ukuti Nature, itila ukwabula umweshi icalo nga tacabeyama kabili icalo nga cilalukaaluka ukufuma “kuli 0 digiri ukufika ku madigiri 85.” Lelo, bushe nga cali shani nga ca kutila icalo tacabeyeme? Imiceele nga tayalealukaaluka kabili nga takwaleba sana imfula. Ukubeyama kwa calo nako kulalenga kwilakaba sana nelyo ukutalala sana ica kuti fwe bantu twaloba. Jacques Laskar uwasambilila ifya maplaneti atile: “Ico imiceele yesu ibela bwino ni co kwaliba umweshi.” Imyeshi iya ku maplaneti ayakalamba yalicepa nga nshi nga kuilinganya ku fyo ayo maplaneti yakula. Nomba umweshi uushinguluka icalo walikulako kabili ici cilenga uletinta icalo pa kuti cilebeyama ilyo cileshinguluka ku kasuba.

Na cimbi ico umweshi wabelako ni cilya kalemba umo uwa ku kale alembele mwi buuku lya Ukutendeka ukutila, umweshi ubuutusha inshita ya bushiku.—Ukutendeka 1:16.

Bushe Fyaishileko fye ku Mankumanya Nelyo Kwali Uwafilengele Muli uyu Musango?

Bushe batini umuntu kuti alondolola shani umulandu icalo cakwatila ifintu ifilenga ukuti cibe icalinga ukwikalapo e lyo no kulaipakisha ukwikalapo? Kwaba fye inshila sha kulondolwelamo shibili. Ica kubalilapo ca kuti ifi fyonse fyaishileko fye ku mankumanya. Ne ca bubili ca kuti kwaliba uwafibumbile.

Kale sana, Baibolo yatile umuulu ne sonde fyapangilwe na Kabumba, Lesa Wa maka yonse. Nga ca kutila ico ca cine, lyena cilepilibula fye ukuti akasuba na maplaneti ayashinguluka ku kasuba tafyaishileko fye ku mankumanya lelo bafipangile fye. Kabumba alitupeela icalembwa icilanda pa fyo apangile ifya mweo pa calo. Nalimo kuti mwapapa ukwishiba ukutila ici calembwa pa lwa bubumbo bonse calembelwe akale sana imyaka nalimo 3,500, iyapita. Lelo, nangu cibe fyo, ici calembwa cilomfwana na fintu basayantisti balanda ukuti e fyacitike. Ili lyashi lyaba mwi buuku lya Ukutendeka. Natumone ifyo lilandapo.

Ilyashi Lilanda pa Bubumbo mwi Buuku lya Ukutendeka

“Ku kutendeka Lesa alengele umuulu na pano isonde.” (Ukutendeka 1:1) Amashiwi ya kutendekelako aya mu Baibolo yalanda pa fyo Lesa alengele akasuba na maplaneti yashinguluka akasuba ukusanshako na planeti wesu uwe sonde, ne fyo alengele intanda ishaba mu mabilioni ya fipinda bushiku fyonse. Baibolo itila pa nshita imo icalo cali “apashaba kantu.” Takwali umulundu uwalundumana. Amashiwi yakonkapo yalanda pa fyo basayantisti basosa ukutila e fifwile ukuba planeti apaba ifya mweo pa kuti fitwalilile ukubako, batila pafwile paba amenshi ayengi. Baibolo itila  umupashi wa kwa Lesa “waleshunda pa muulu wa menshi.”—Ukutendeka 1:2.

Pa kuti amenshi yekosa, planeti apali amenshi ifwile ukuba ubutali bwalinga ukufuma ku kasuba. Andrew Ingersoll sayantisti wa fya maplaneti alondolwele ukutila: “Planeti ya Mars yalitalala sana, Venus yalikabisha sana, lelo Icalo e caba fye apalinga.” Na kabili pa kuti ifimenwa fimene kufwile kwaba ulubuuto ulwalinga. Baibolo itila lintu Lesa alebumba ifintu, alengele ulubuuto lwa kasuba ukupulinkanya mu makumbi ayafiita ayali pa muulu wa menshi ayali kwati ni ‘nsalu ya kupombamo’ umwana.—Yobo 38:4, 9; Ukutendeka 1:3-5.

Mu fikomo fyakonkapo mwi buuku lya Ukutendeka tubelengamo ukutila Kabumba alengele ico Baibolo ita kuti “iulu.” (Ukutendeka 1:6-8) Mwi ulu mwaba imyela iingi iyapanga ulwelelele.

Lyena Baibolo ilondolola ukuti Lesa ayalwile isonde apashali kantu no kupangapo umushili. (Ukutendeka 1:9, 10) Nalimo alengele shinte lye sonde ukututumuka no kusunkana. Ici nalimo calengele imikolwa ukupangwa kabili umushili walilundwike ukufuma muli Bemba.—Amalumbo 104:6-8.

Pa nshita iishaishibikwa ukutula apo icalo calengelwe, Lesa apangile utumenwa utunono nga nshi uto beta ukuti algae utushimoneka ku menso yesu, atubikile muli fibemba. Utu tumenwa utusandana ukufuma kuli kamo twatendeke ukubomfya ulubuto ulufuma ku kasuba no mwela wa carbon dioxide pa kupanga ifintu ifilenga ukuti tulesandana e lyo tulefumisha umwela wa oxygen mu lwelele. Umwela wa oxygen walifulile mu ciputulwa ca kulenga kwa fintu ukwalenga butatu lintu ifimenwa fyamenene mu mushili. Kanshi e fyo umwela wa oxygen wafulile, kabili ici cali no kulenga abantu ne nama ukulapeema no kutwalilila no bumi.—Ukutendeka 1:11, 12.

Pa kuti umushili ulemesha bwino ifintu, Kabumba apangile utushishi utunono sana uto ilinso lyesu lishingamona, kabili atubikile mu mushili. (Yeremia 51:15) Utu tushishi tulabosha ififwile mu mushili no kupangamo umufundo uo ifimenwa fibomfya pa kukula. Utushishi utwaibela utusangwa mu mushili tulafumya umwela wa nitrogen mu lwelele no kuusangula umufundo pantu ulakabilwa sana pa kuti ifimenwa filekula. Ica kupapa nga nshi ca kutila nga mwabula umushili uukwete umufundo mu lupi fye kuti nalimo mwaba utushishi utunono sana uto ilinso lyesu lishingamona ukufika kuli 6 bilioni.

Ukutendeka 1:14-19 kulanda ukutila akasuba, umweshi, ne ntanda fyapangilwe mu ciputulwa ca kulenge fintu icalenga bune. Nga mwabelenga ili lembo pa muku wa kubalilapo fye, nalimo kuti mwamona kwati lilepilika ifyo tulandilepo kale ukufuma mu Baibolo. Lelo ico mufwile ukwishiba ca kutila Mose kalemba we buuku lya Ukutendeka alembele pa lyashi lya kubumba mu nshila iyo umuntunse engomfwa nga ca kutila alemonako ilyo filecitika. Nalimo akasuba, umweshi ne ntanda fyamoneke mwi ulu pali ilya nshita.

Ibuuku lya Ukutendeka litila ifibumbwa fya mu mumana fyalengelwe mu ciputulwa calenga busano. E lyo umuntu, inama, ne fyuni fyalengelwe mu ciputulwa calenga 6.—Ukutendeka 1:20-31.

Lesa Afwaile Abantunse Ukuipakisha Ukwikala pa Calo

Bushe mwamona ukutila Lesa afwaile ukuti abantu baleipakisha ubumi pe sonde nge fyo  Ibuuku lya Ukutendeka lyalondolola? Bushe calitala acimucitikilapo, lilya mwabuuka ulucelo mwasanga akasuba na kabalika, akamwela akasuma kalepuupa, mwayumfwa aba nsansa pa kuba abomi? Nalimo mwaletandala ukwaba amaluba, kabili mwalitemenwe ukumona amaluba ayasuma e lyo no kumfwa akacena ka yako akanunkila. Nelyo limbi mwaleenda mwi bala lya fitwalo, e lyo mwasaba ifitwalo fimo ifisuma nga nshi. Mukwai ifi fyonse twalandapo te kuti fibeko nga ca kutila (1) isonde talyakwete amenshi ayengi nga nshi, (2) takwaleba icikabilila no lubuuto lwalinga ukufuma ku kasuba, (3) takwali umwela uwalekanalekana uwalinga, na (4) umushili nga tawali na mufundo.

Fyonse fi twalandapo, tafyabako ku Mars, Venus, na maplaneti yambi ayashinguluka ku kasuba. Kanshi ifi fyonse tafyaishileko fye ku mankumanya. Kabumba alifibikileko pa kuti ifya mweo fingaipakisha ubumi. Nga fintu icipande calakonkapo calalanda, Baibolo isosa no kutila Kabumba e walengele isonde lyesu ilisuma, kabili alilengele ukuti likabeko umuyayaya.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 6]

Wallace Pratt uwasambilila ifya mabwe atile: “Nga ca kutila ine ne wasambilila ifya mabwe banjebele ukulondolola mu kwipifya ifyo twaishiba muno nshiku pa fyo icalo caishilebako ne fyo ifya mweo fyaishilebako ku bantu yaweyawe, bakacema, pamo nga balya aba mu mikowa iyo Ibuuku lya Ukutendeka lyalandapo, te kuti nondolole ukucila pa fyo icipandwa ca kubalilapo ica Ukutendeka cilanda.”

[Akabokoshi ne Cikope pe bula 7]

FYABA FYE APALINGA PA KUTI ABANTU BALESAMBILILA IFYABA MU MUULU

Nga ca kutila akasuba kali pa ncende imbi mu cipinda bushiku cesu, nga tatwalemona bwino bwino intanda. Icitabo ca The Privileged Planet citila: “Akasuba pamo na maplaneti yashinguluka ku kasuba fyaba . . . pa ncende iyataluka ku ncende ishakwata sana ulukungu no lubuuto ulwingi nga nshi. Ici cilenga ukuti tulemona intanda ishaba mupepi e lyo ne shabela ukutali sana.”

Na kabili ubukulu bwa mweshi e lyo ne ntamfu iyaba pa kati ka mweshi ne sonde fyaba ifyalinga ica kuti filalenga umweshi ukufimba akasuba konse pa nshita ya solar eclipse (e kutila lintu kuba imfifi ilyo mweshi wapita pa kati ka kasuba ne calo). Ifi fipapwa ifishicitika lyonse filenga abasambilila ifya maplaneti ukusambilila pa kasuba. Ukusambilila pa fintu fya musango yo kulalenga basayantisti ukwishiba ifintu ifishaishibikwe kale pa fyo intanda shibalika.

[Icikope pe bula 5]

Umweshi ukalamba nga nshi ica kutila ulabeyamike sonde

[Ifikope pe bula 7]

Finshi filenga ukuti pano isonde pabe ifya mweo? Ni co kwaliba amenshi ayengi nga nshi, ulubuto ne icikabilila ifyalinga, mwela no mushili uwakwata umufundo

[Abatusuminishe]

Globe: Based on NASA Photo; wheat: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.