Ebla—Umusumba uo Abantu Balabileko pa Nshita Ntali Wasangwa na Kabili

Mu lusuba lwa mu 1962, umulumendo umwina Italy Paolo Matthiae uwasambilila umulimo wa fya kushulashula alesokota imilimo ya bena kale mwi lungu lyaba ku kapinda ka ku kuso aka Suria. Nangu cali fyo, taishibe ifyo ali no kusangamo pantu abantu balisuulile ukuti mu kati na nkati ka Suria tabengasangamo imilimo ya bena kale iingi. Lelo, pa numa ya myaka ibili ilyo batendeke ukushula mu musumba wa Tell Mardikh uwaba amakilomita 60 ku kulyo kwa Aleppo, baishilesanga fimo ifyo abengi batila ‘e milimo ya bena kale iyacindama nga nshi iyo basangapo mu myaka ya ba1900.’

IFYALEMBWA fya kale filanga ukuti umusumba wa Ebla e ko wali. Lelo, apo mu Middle East mwaliba ifitantaala fya misumba ya kale ifingi sana, takwali uwaishibe bwino apabelele uyu musumba. Icalembwa cimo calandile pa fyo imfumu Sarigone iya bena Akkad yacimfishe umusumba wa “Mari, Yarmuti, no musumba wa Ebla.” Mu calembwa cimbi, Imfumu Gudea iya bena Sumeri yalandile pa miti iisuma iyo yalepokelela ukufuma ku “mpili sha Ibla [e kuti Ebla].” Ishina Ebla lyali na pa mashina ya misumba batantike pa Karnak mu Egupti iyo Farao Thutmose III acimfishe. Kanshi kuti mwamona umulandu abashula ifya kushulashula balefwaila ukusanga umusumba wa Ebla.

Ifyo bashulile pa numa na fyo fyalibafwilishe sana. Mu 1968, balisangile ulubali lwa cipasho ca kwa Ibbit Lim uwali imfumu mu Ebla. Balembelepo umulapo mu lulimi lwa bena Akkad, ukulanda ukuti ici cipasho calipeelwe kuli lesa mwanakashi Ishtar “uwaishibikwe no kucindikwa sana mu Ebla.” Ca cine, ifyo basangile fyalengele abashula ifya kushulashula ukwishiba “ululimi, ilyashi lya kale, ne ntambi” ifya bena Ebla.

Mu 1974 na 1975 basangile ifipapatu fya mabwe apo balembele sana ishina lya uyu musumba wa kale. Ici calengele beshibe ukuti ca cine pa Tell Mardikh e pali umusumba wa kale uwa Ebla. Ifyo bashulile fyalangile no kuti uyu musumba ufwile wakuulilwe pali iyi ncende imiku ibili. Pa kubalilapo fye walyonawilwe, lyena baliukuulile cipya cipya. Nangu cali fyo, walishileonaulwa na kambi, kabili pa myaka iingi abantu baliulabileko.

Umusumba Umo, Lelo Amalyashi Yalandwapo Ayalekanalekana

Imisumba ya kale iingi yakuulilwe mwi lungu, pantu emo balelima sana. Ica kumwenako ni filya caba pe lungu lyaba pa kati ka mumana wa Tigrisi no mumana wa Yufrate. Imisumba iyo babalilapo ukulumbula mu Baibolo yali mu Mesopotamia. (Ukutendeka 10:10) Cimoneka kwati ishina Ebla lipilibula “Ilibwe Ilyabuuta,” ukulosha kwi libwe lya mpemba ilyaba apo bakuulile umusumba. Nalimo bakuulile umusumba pali iyi ncende pantu ilibwe lya mpemba ilyali pe samba lyalelanga ukuti pali amenshi ayalefwaikwa sana mu ncende ishali ukutali ne mimana iikalamba.

Apo imfula tayaleloka sana mu Ebla, calengele ukuti balelima sana ing’anu, imyangashi, e lyo ne miti ya miolife. Na kabili iyi ncende yaliweme ku kuteka ifitekwa, sana sana impaanga. Umusumba wa Ebla wali apasuma nga nshi, pa kati ke lungu lya Mesopotamia e lyo no lulamba lwa bemba wa Mediterranean. Ici calengele ubukwebo bwa miti, amabwe ya mutengo, ne fyela ukulaenda bwino sana. Mu Musumba mwali abantu mupepi na 200,000, kabili abantu mupepi na 20,000 baleikala mwi tauni likalamba.

 Ifitantaala fye sano ilyali ilikalamba nga nshi filanga fye ukuti mu Ebla mwali sana ubuyantanshi. Pa kwingila kwi sano kwaleba ukupita pa mpongolo iyalepele amamita 12 nelyo 15. Mu kuya kwa nshita baleya balekusha isano pantu aba kubomba mu buteko baleya balefulilako. Abalashi balikwete ififulo ifyalekanalekana, e kutila kwali “bacilolo” na “bakalamba,” abaleafwa imfumu na namfumu ukuteka.

Balisanga ifipapatu fya mabwe ifikalamba ne finono ukucila pali 17,000. Nalimo ifipapatu fya kubalilapo ifituntulu fyali ukucila pali 4,000 ifyo basangile mu mashelufu ya mbao ayo balesungilamo ifyalembwa. Ifi fyalembwa filanga ifyo abena Ebla balecita amakwebo na bantu bambi. Ku ca kumwenako, abena Ebla balecita ubukwebo na bena Egupti, nge fyo ifipasho fya shamfumu shibili isha bena Egupti filanga. Ifipapatu ifingi fyalembelwe mu filembo fya cina Sumeri. Lelo fimo fyalembelwe mu lulimi lwa kale sana ulwa bena Ebla ulo bailwile. Ala kwena caliweme ukusanga ifi fyalembwa! Abasambilila ifya ndimi ne ntambi sha ku kabanga ka Asia balipapile sana ukusanga ululimi lwa kale ulwa musango yu. Kuti mwatemwa ukwishiba ukuti ifipapatu fimo fyakwete indimi shibili, ciSumeri ne ciEbla. Icitabo citwa Ebla—Alle origini della civiltà urbana (e kutila Apatendekele ubuyantanshi bwa musumba wa Ebla) citila ifi fipapatu “e badikishonari ba kale sana abo twakwata.”

Cimoneka kwati umusumba wa Ebla walikwatishe sana amaka pantu ifipapatu basanga filangisha abashilika abena Ebla balelwisha abalwani babo nelyo nabekata imitwe baputwile ku balwani babo. Nangu cibe fyo, amaka ya bena Ebla yapwile lintu abena Asiria na bena Babiloni batendeke fye ukuteka. Calyafya ukwishiba imyaka ifi fyonse fyacitike, lelo cimoneka kwati intanshi Sarigone I (te ulya Sarigone walumbulwa muli Esaya 20:1) alilwile na bena Ebla, lyena umwishikulu wakwe Naram-Sin na o aishilelwa nabo. Ifyo bashula filanga ukuti inkondo balwile shalibipile nga nshi, kabili baleonaula sana imisumba.

Nge fyo tulandile pa kubala, umusumba walikuulilwe cipya cipya kabili wasangwike umusumba uwacindama sana mu citungu. Pa kukuula umusumba upya babomfeshe amapulani ayasuma sana ne ci calengele ukuti umusumba ulemoneka bwino. Ku masamba kwali incende ya mushilo iyo bapeele  kuli lesa mwanakashi Ishtar uo abena Babiloni balemona nga lesa uwalebapeela ubufyashi. Nalimo mwalyumfwapo ulwa mpongolo yaishibikwe sana iya Ishtar iyo basangile mu fitantaala fya mu Babiloni. Cimoneka kwati mu cikuulwa cali ica lulumbi sana e mo balesungila inkalamo isho lesa mwanakashi Ishtar alemona ukuti sha mushilo. Nomba natulande pa mipepele iyali mu Ebla.

Imipepele Yali mu Ebla

Nge fyo cali kale sana ku kabanga, mu Ebla namo balepepa balesa abengi nga nshi. Balesa bamo abo balepepa ni Baali, Hadad (ishina ilimoneka pa mashina ya shamfumu shimo isha Suria) e lyo na Dagan. (1 Ishamfumu 11:23; 15:18; 2 Ishamfumu 17:16) Abena Ebla baletiina aba balesa bonse, kabili balecindika fye na balesa ba bantu bambi. Ifyo bashula filanga ukuti abena Ebla balepepa fye ne fikolwe fyabo ifyafwa ifyo balemona nge milungu, sana sana mu 2000 B.C.E.

Abena Ebla tabacetekele sana balesa babo. Umusumba upya uwa Ebla walikwete ne fibumba fibili ifikalamba nga nshi, ifyalepapusha na balwani babo bonse. Icibumba ca ku nse catikeme amakilomita yatatu. Na ino nshita ifi fibumba e ko fyaba kuti mwafimona bwino bwino ifyo fyali.

Nangu cibe fyo, umusumba wa Ebla uo bakuulile cipya cipya na o wine walyonawilwe. Nalimo abena Hiti e baonawile uyu musumba wakwatishe amaka umuku wa kulekeleshako mu 1600 B.C.E. Umushikakulo umo uwa kale utila umusumba wa Ebla “walitobawilwe kwati cipe ce bumba.” Ifyo fine e fyo abantu basukile balaba kuli uyu musumba. Abalelwa inkondo sha mushilo mu Yerusalemu mu 1098 balilumbula mu fyalembwa fyabo incende apali umusumba wa Ebla. Balandile ukuti uyu musumba wali ni nkambi ku mpela ya musumba uo baleita ukuti Mardikh. Abantu balilabileko ku musumba wa Ebla pa nshita ntali, mpaka lintu abashula ifya kushulashula bausangile na kabili.

[Akabokoshi pe bula 14]

BUSHE IFYO BASHULILE MU EBLA FILOMFWANA NE FYABA MU BAIBOLO?

Icipande calembelwe muli magazini ya Biblical Archeologist iya mu 1976 calengele abasoma Baibolo ukufwaisha ukwishiba icine. Uwailwile amashiwi yaba pa fipapatu fya mabwe ifya mu Ebla alandile ukuti, ifyalembwa pa fipapatu fimo fyalilanda pa mashina ne ncende isho balumbwile kale sana mu Baibolo. Nalimo ilyo abasoma bamo baumfwile aya mashiwi, batendeke ukulemba ukuti mu Ebla na basangamo ifileshininkisha ukuti ifyalembwa mwi buuku lya Ukutendeka fya cine. * Jesuit Mitchell Dahood atile “ifipapatu fya mabwe [ifya mu Ebla] filelondolola bwino sana ifyaba mu Baibolo ifyo tatwaishibe kale.” Ku ca kumwenako, aletontonkanya ukutila ifyo basangile kuti fyalenga baishiba “ubutali bwa nshita ishina lya kwa Lesa wa bena Israele lyabomfiwe.”

Ino nshita ifyebo fyaba pali ifi fipapatu balafibebeta bwino sana. Apo iciHebere ne ciEbla ni ndimi sha kale sana, nalimo amashina ya misumba nelyo amashina ya bantu kuti yapalana na yaba mu Baibolo. Lelo ukupalana kwa mashina takupilibula ukuti yalelosha ku fifulo fimo fine nelyo abantu bamo bene. Lelo kwena nga ca kutila ifyo basanga mu Ebla e fyo Baibolo yalandapo cili no kwishibikwa ku ntanshi. Uwalembele icitabo caleti Biblical Archeologist alikeene ukuti tabalile alanda ukuti “Yahweh” yalilumbulwa mu fyalembwa basangile mu Ebla. Abasoma Baibolo bamo batila ifilembo ja ifyaba pa fipapatu fimininako fye umo pali balesa abengi abo balepepa mu Ebla, bambi nabo batila ifi filembo fye. Kanshi te mulandu ne fyo ifilembo fimininako, tafilosha kuli Lesa wa cine Yehova.—Amalango 4:35; Esaya 45:5.

[Futunoti]

[Mapu ne Cikope pe bula 12]

(Nga mulefwaya ukumona mapu ne cikope, moneni muli magazini)

BEMBA MUKALAMBA

KANAANI

SURIA

Aleppo

Ebla (pa Tell Mardikh)

Umumana wa Yufrate

[Abatusuminishe]

Archaeologist: Missione Archeologica Italiana a Ebla-Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’

[Icikope pe bula 12, 13]

Ica kufwala mu mukoshi ica golde icapangilwe muli ba 1750 B.C.E.

[Icikope pe bula 13]

Ifitantaala fye sano ilikalamba

[Icikope pe bula 13]

Ifipapatu ifyo basungile mu muputule wa kusungilamo ifya kale

[Icikope pe bula 13]

Ifipapatu fya mabwe

[Icikope pe bula 13]

Inkhonto ya shamfumu sha mu Egupti, 1750-1700 B.C.E.

[Icikope pe bula 13]

Umushilika wa bena Ebla nasenda imitwe ya balwani

[Icikope pe bula 14]

Ilibwe lya kale apalembelwe umulapo kuli lesa mwanakashi Ishtar

[Abatusuminishe]

Missione Archeologica Italiana a Ebla - Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza

[Abatusuminishe Ukubomfya Ifikope pe bula 13]

Ifikope fyonse (ukufumyako fye ifitantaala fye sano) fyakopelwe na: ba Missione Archeologica Italiana a Ebla – aba pa Università degli Studi di Roma ‘La Sapienza’