Ubumi Bwabo

Ifyo Twabombesha pa Kuti Tutwalilile Abakosa mu Kupepa

Abashimika ili lyashi ni ba Rolf Brüggemeier

Kalata ya kubalilapo napokelele ilyo bankakile mu cifungo, yafumine ku munandi. Alembele ukuti bamayo, e lyo na baice bandi abaume—Peter, Jochen, na Manfred—na bo bene balibekata. Ico calengele abaice bandi babili abanakashi ukushala fye ababula abafyashi kabili ababula na bakalamba babo. Nga cinshi aba mu buteko bwa ku East German balecushisha ulupwa lwesu? Cinshi catwafwile ukuti tutwalilile abakosa mu kupepa?

INKONDO ya Calo iya Bubili yalipumfyenye imikalile yesu iya mutende lintu twali fye abana abanono; twali-imwenene na menso ifyo inkondo ya bunkalwe yabipa icine cine. Batata baingile ubushilika mu buteko bwa mu German kabili balibekete ku bashilika ba ku calo cimbi kabili kulya kwine e ko bafwilile. Apo batata balifwile, bamayo ba Berta, e baali no kulasakamana abana 6, ukutendekela pa wali no mwaka umo ukufika ku mukalamba uwali ne myaka 16.

Bamayo balifupwilwe sana ku bantu balepepa nabo mwi calici limo line, kabili ici calengele ukuti bamayo belafwaya ukumfwa ifili fyonse pali Lesa. Nomba, bushiku bumo mu 1949, umwanakashi umo uwa mubili uunono, ishina lyakwe Ilse Fuchs aishile pa ng’anda pa mwesu mu kushimikila pa Bufumu bwa kwa Lesa. Amepusho aleipusha ne nshila alelondolwelamo ifintu, fyalengele bamayo ukufwaya sana ukusambilila Baibolo. Ukusambilila Baibolo kwalengele bamayo ukuba ne subilo.

Nangu cali ifyo, ifwe fwe balumendo twaletwishika Icebo ca kwa Lesa pa kabala ntanshi. AbaNazi, e lyo na pa numa ba Komyunisiti pali ilya nshita balitulaile ifilayo ifingi nga nshi, lelo ku ca bulanda tabatalile abafikilishapo icilayo icili conse. Nangu ca kuti ifwe fwe balumendo tatwalecetekela sana ifyo baletulaya, twalitemenwe ilyo twaumfwile ukuti baNte bamo abali mu nkambi sha kucushishamo abantu balikeene ukwingila ubushilika. Umwaka wakonkelepo, bamayo, Peter, na ine wine twalibatishiwe.

No mwaice wesu Manfred na o wine alibatishiwe, lelo icine ca mu Baibolo cifwile tacalimbile sana imishila  mu mutima wakwe. Ilyo ba Komyunisiti batuleseshe ukubomba umulimo wesu mu 1950, bakapokola abashalefwala amayunifomu abo baleita ati ba Stasi kabili abalecusha sana abantu, balimucushishe ica kuti asokolwele icifulo twalelonganinapo. Ico calengele ukuti bakapokola nomba bekate bamayo na bamunyinane bambi.

Ifyo Twalebomba Lintu Ubuteko Bwaleseshe Umulimo Wesu

Apo balituleseshe ukubomba umulimo wesu, twalepisha impapulo sha Baibolo mu bumfisolo ukushileta mu East Germany. Naleya mu kusenda impapulo ukufuma ku masamba ya musumba wa Berlin, uko balesuminisha ukusabankanya impapulo shesu kabili naleshipisha pa mupaka. Ilingi line nalepusuka kuli bakapokola, nomba mu November 1950, baIinjikete.

Ba Stasi bambikile mu kalyati ako baimbile pa nshi mu mushili akashakwete ne windo. Inshita ya kasuba balenkaanya ukusendama, e lyo ubushiku na bo balenjipusha fye amepusho, kabili limo balempuma no kumpuma. Nshatalile nandapo na balupwa lwandi ukufika mu March mu 1951 ilyo bamayo, Peter, na Jochen baishile mu kumfwako umulandu wandi mu cilye. Bampingwile ukukakwa imyaka 6 mu cifungo.

Ilyo papitile inshiku 6 pa numa ya kulubulula umulandu wandi, Peter, Jochen, na bamayo na bo bene balibekete. Ilyo ifi fyacitike, Nte munensu alibulile Hannelore umwaice wandi umwanakashi uwali ne myaka 11 no kutendeka ukumusunga, kabili bamayo mukalamba batendeke ukusunga Sabine, aali ne myaka 7. Ba Stasi abalebomba umulimo wa kulonda, balesunga bamayo na bamunyinane kwati fipondo ifyabipa nga nshi, ica kuti balibapokele ne ntambo sha pa nsapato shabo. Kabili nga balebalubulwisha tabalebasuminisha ukwikalako, baleiminina fye. Na bo bene babakakile cila muntu imyaka 6 mu cifungo.

Mu 1953, ine pamo na baNte bamo bamo abo twali na bo mu cifungo, batwebele ukuyapanga icibansa ca ndeke apa kufikilila indeke sha nkondo, nomba twalikeene ukubombako. Abakalamba abalelolekesha pa bafungwa balitukandile. Inshiku 21 batwisaliile mu muputule uwali fye weka ukushalepita na bantu, kabili tatwalebomba incito nangu imo, nangu kupokelela amakalata ayali yonse, e lyo utwa kulya, baletupeela fye utunono. Bankashi bamo balesunga umukate uunono uo balebapeela kabili mu bumfisolo baletuletelako. Ici calengele njishibane na Anni umo pali abo bankashi baletupeela ifya kulya, kabili twaishileupana ilyo batufumishe mu cifungo. Anni afumine mu 1956 e lyo ine nafumine mu 1957. Mukwai papitile fye umwaka umo ukutula apo twaupanine, umwana wesu uwa kubalilapo umwanakashi, Ruth, alifyelwe. Tapapitile ne nshita, Peter, na Jochen balyupile, na Hannelore na o alyupilwe.

Ilyo papitile fye imyaka itatu ukutula apo nafumiine mu cifungo, balinjikete na kabili. Kapokola umo uwa ba Stasi alyeseshe ukunsembeleka ukuti nkalelondolwela ba Stasi fyonse ifyalecita baNte. Atile: “Moneni ba Brüggemeier, konkeni fye ifyo tulemweba. Mwalishiba ifyo cumfwika ukuba mu cifungo, tatulefwaya ukuti mukacule na kabili nga filya mwaculile pa kabala ntanshi. Kuti mwatwalilila ukuba Inte ya kwa Yehova, kabili kuti mwatwalilila ukulasambilila,  no kulashimikila abantu ifyaba muli Baibolo apo mulefwaila. Lelo ifwe tulefwaya fye ukuti muletwebako ifilecitika. Tontonkanyeni pa bakashi benu na pa mwana wenu umunono sana.” Aya mashiwi ya kulekelesha yalinengele ukukalipa nga nshi. Lelo nalishibe ukuti nangu bampoosa mu cifungo, Yehova ali no kusakamana ulupwa lwandi bwino sana ukucila ne fyo nali no kulusakamana ne mwine, awe na cine alilusakamene!

Abakalamba ba buteko balyeseshe ukupatikisha Anni ukulabomba akasuba konse cila bushiku pa kuti abantu bambi e bo balesakamana Ruth mu kati ka mulungu. Anni alikeene kabili alebomba fye inshita ya bushiku pa kuti akasuba alesakamana Ruth. Bamunyinefwe abo twalelongana na bo baletusakamana icine cine kabili balepeela umwina mwandi ifintu ifingi ica kuti na o alepeelako na bambi. Awe mukwai, e fyo bankakile mu cifungo imyaka na imbi 6.

Ifyo Twalekosha Icitetekelo Cesu Lintu Twali mu Cifungo

Ilyo nafikile fye mu cifungo, baNte banandi abo twali na bo mu muputule umo, balefwaisha ukwishiba ifyebo ifipya ifyalembelwe. Ala mwandini nali ne nsansa sana pantu nalebelenga bamagazini ba Ulupungu lwa kwa Kalinda bwino bwino kabili nalesangwa sana ku kulongana pa kuti nkalekoselesha bamunyina lwa ku mupashi!

Ilyo twalombele Baibolo ku baletulinda mu cifungo, bayaswike ukuti: “Ukupeela Inte sha kwa Yehova Baibolo, cimo no kupeela umupuupu ifyela fya kubomfya ukutoba icifungo pa kuti afyuke.” Cila bushiku, bamunyinefwe abaletungulula balesala ilembo limo ilyo twalelanshanyapo. Ilyo twaleshinguluka mu lubansa lwa mu kati pa maminiti 30 cila bushiku, tatwalepoosa sana amano ku kwangala no kupupwa umwela, lelo twalebika sana amano ku kubebeta ilembo lya mu Baibolo ilya ubo bushiku. Nangu ca kuti batwebele ukutalukana amamita 5 kabili balituleseshe no kulanshanya, twalisangileko inshila imo iya kupelelamo ilembo kuli bamunyinefwe. Nga twabwelela mu cifungo twalelanshanya ifyo cila muntu acumfwa ilyo aciba pa nse, kabili twalelanshanya ilembo lya mu Baibolo ubo bushiku.

Awe mukwai, mu kuya kwa nshita umuntu umo ailetusosela, kabili ine bambikile mu kamuputule neka fye ukwabula ukumonana no kulanshanya no muntu nangu umo. Cilya cintu bacitile caliweme pantu pali ilya nshita nalisungile ku mutwe amalembo ayengi nga nshi! E ico ilya nshita nali neka, nale-etetula pa malyashi ya mu Baibolo ayalekanalekana. Lyena bantwele ku cifungo cimbi, uko malonda ambikile na baNte babili, kabili icawamishe ca kuti alitupeele na Baibolo. Nalitemenwe sana lintu natendeke ukulanshanya amalyashi yaba mu Baibolo na baNte banandi pantu pa myeshi 6 naleikala neka.

Umwaice wandi Peter na o alondolwele icamwafwile ukushipikisha ilyo ali mu cifungo cimbi. Atile: “Nale-elenganya ifyo imikalile ikaba mu calo cipya kabili naletontonkanya sana pa mashiwi yaba mu Baibolo. Ifwe baNte twalekoseleshanya lintu twaleipushanya amepusho pa malyashi yaba mu Baibolo. Imikalile yalibipile nga nshi. Limo limo fwe bantu 11 baletulonga mu muputule umo uwakulile bamita 12 mu butali na mu bwipi. Mulya mwine emo twalecitila fyonse, ukulya, ukusendama, ukusamba, kabili e mwali ne cimbusu. Twaleikala fye ne mitima iya kalipakalipa.”

Jochen, umwaice wandi na umbi, na o ashimika ifyamucitikile lintu ali mu cifungo. Atila: “Naleimba inyimbo naleibukisha ishali mu citabo ca nyimbo. Cila bushiku naletontonkanya sana pe lembo nasungiile ku mutwe. Lintu nafumine mu cifungo, nalitwalilile ukubelenga Baibolo no kulapepa lyonse. Cila bushiku, nalebelenga ilembo lya Baibolo no lupwa lwandi. Kabili twalepekanya ukulongana konse.”

Bamayo Babafumya mu Cifungo

Bamayo balibafumishe mu cifungo ilyo papitile fye imyaka ibili ukutula apo babakakiile. Ilyo fye bafumine mu cifungo, batendeke ukusambilisha Hannelore na Sabine amashiwi yaba mu Baibolo pa kuti icitetekelo cabo cikose ilyo bacili abaice. Bamayo basambilishe abakashana ifyo balekabila ukucita nga ca kuti basangwa mu bwafya ku sukulu pa mulandu wa kuti ni bakapepa ba kwa Lesa. Hannelore atila: “Tatwaletiina icili conse icali no kucitika pantu ilyo twaleba pa ng’anda twalekoseleshanya. Ukwikatana kwesu kwalelenga twashipikisha amafya yonse ayo twalekwata.”

Hannelore atwalilila, ukuti: “Twaletwala ifya kulya fya ku mupashi kuli bamunyinefwe abali mu cifungo. Twalekopolola Ulupungu lwa kwa Kalinda lonse pa tumapepala utunono utwatelela sana. Lyena twalepeta uto tupepala mu tumapepala tumbi utushalepisha amenshi, kabili twalefisa mu kati ka fisabo fimo ifyo twalebatumina cila mweshi. Twaleumfwa bwino nga ca kuti bamunyina batuma amashiwi ya kutila ifisabo twabatumiine ‘fyaliweme  icine cine.’ Amano yesu yonse yaile fye ku kubomba umulimo wa kwa Lesa, ala mwandini caliweme.”

Ifyo Imikalile Yali Lintu Ubuteko Bwaleseshe Umulimo Wesu

Peter alondolola ifyo imikalile yali ku East Germany lintu ubuteko bwaleseshe umulimo wa Nte sha kwa Yehova imyaka iingi. Atila: “Twalelonganina mu mayanda kabili twaleba fye mu tumabumba tunono tunono, pa kulongana tatwalefikila bonse pamo, kabili no kufumapo twalefumapo fye umo umo. Ilyo twapwisha ukulongana twalepekanishisha libela ifikaba ukulongana kukakonkapo. Pa kulanshanya twalebomfya ifishibilo e lyo no kulembelana utupepala pa mulandu wa kuti twaletiina ba Stasi abo mu bumfisolo batemenwe ukukutika ifyo twalelanshanya.”

Hannelore alondolola ukuti: “Inshita shimo twalepokelela amatepu umo bakopa amalyashi ya pa kulongana kukalamba. Ici, calelenga ukulongana kwesu lyonse ukulawama nga nshi. Fwe baali mu kalibumba akanono, nga twalongana, twalekutika fye ku malyashi ya kufunda kwa mu Baibolo ukucila pa maawala yabili. Nangu ca kuti tatwalemona bakalanda, twalekutikisha programu yonse kabili twalelemba ne fishinka.”

Peter na o atile: “Bamunyinefwe abali mu fyalo fimbi balebombesha pa kuti fye batuletele impapulo sha Cebo ca kwa Lesa. Nakalimo imyaka 10 ilyo 1989 tailafika, ninshi ne cibumba icalekeenye icalo ca Germany pabili tacilawa mu 1989 mwine, bamunyinefwe balepanga utumabuuku utunono sana utwaibela. Bamo abaleleta impapulo sha Cebo ca kwa Lesa mu East Germany, tabaletiina ukuti bakabapoka imyotoka, indalama, nangu fye ukubekata. Bushiku bumo umulume no mukashi Inte sha kwa Yehova abo twalelolela inshita ya bushiku tabamoneke. Kanshi bakapokola babasangile ne mpapulo kabili balibapokele na motoka yabo. Te mulandu na mafya yonse twalepitamo, tatwabalile atutontonkanyapo ukuti tuleke pa kuti twikaleko umutende.”

Manfred, umwaice wandi uwatwalukiile mu 1950, alondolola icamulengele ukutendeka ukupepa na kabili e lyo no kutwalilila. Atila: “Ilyo bambikile mu kalyati imyeshi ya kupenda, naile ku West Germany kabili nalilekele no kupepa. Nabwelele ku East Germany mu 1954 kabili umwaka wakonkelepo nalyupile. Tapakokwele umukashi wandi atendeke ukusambilila icine ca mu Baibolo kabili abatishiwe mu 1957. Mu kuya kwa nshita, kampingu wandi atendeke ukuncusha, umukashi wandi na o alingafwile, kabili nalibwelele mu cilonganino.

“Bamunyinane abanjishibe ilyo nshilaleka ukupepa, balimpokelele ne citemwiko kwati tapali ne cabipa ico nacitile. Cilawama nga ca kuti abantu bakuposha ne nsansa, balemwentula kabili bakukumbatila. Nalitemwa sana ukuti naliba cibusa wa kwa Yehova na kabili e lyo na ba bwananyina.”

Na Nomba Tucili Tulabombesha

Bonse fye mu lupwa lwesu twalibombeshe pa kuti fye tutwalilile ukupepa. Umwaice wandi Peter atile, “ino nshita nomba, e lyo no bwafya bukosele, pantu kwaba ifintu ifingi ifingatupumfyanya, ne cuma icingatupumbula. Ilyo ubuteko bwatuleseshe ukupepa no kushimikila, twaleteka imitima kuli uto twine twakwete. Ku ca kumwenako, takwali uwalefwaya ukufuma mwi bumba aalimo no kuya mwi bumba limbi apabula no mulandu wine wine, kabili takwali no waleilishanya ukuti uko twalelonganina kwali kutali sana, nelyo ukutila twalelongana ubushiku sana. Bonse fye twaleba ne nsansa ukulongana pamo,  nangu ca kuti ifwe bamo twalelolela mpaka na 11 koloko ya bushiku pa kuti fye inshita batwebele iya kufuma apo twalelonganina ikumane.”

Mu 1959, bamayo e lyo na Sabine, uwali ne myaka 16 bakukiile ku West Germany. Pa mulandu wa kuti balefwaya ukubombela ku cifulo ukushali sana aba kushimikila abantu imbila nsuma iya Bufumu, abaali ku maofesi ya Nte sha kwa Yehova babebele ukuyabombela mwi tauni lya Ellwangen, mu Baden-Württemberg. Ukubombesha kwa bamayo mu mulimo wa kushimikila te mulandu no kulwalilila kwalengele Sabine ukutendeka bupainiya ilyo ali ne myaka 18. Ilyo Sabine aupilwe, bamayo basambilile ukwensha motoka pantu balefwaya ukuti balebomba sana umulimo wa kushimikila. Basambiliile ukwensha motoka ninshi bali ne myaka 58. Balibombele uyu mulimo ne nsansa mpaka fye na mu mwaka wa 1974 lintu bafwile.

Kumfwa kuli ine, ilyo imyaka 6 iyo bankakile mu cifungo pa muku walenga bubili yapwile, bantwele ku West Germany mu 1965, ukwabula no kutila balupwa lwandi beshibe. Mu kuya kwa nshita umukashi wandi Anni alishile pamo no mwana wesu Ruth. Nalombele abaali pa maofesi ya Nte sha kwa Yehova nga kuti batusuminisha ukuyabombela ku ncende ukushali sana aba kushimikila, e ico batwebele ukuyabombela ku Nördlingen, mu Bavaria. Kulya kwine eko Ruth, na ndume yakwe, Johannes bakuliile. Anni atendeke bupainiya. Filya Anni atendeke bupainiya, calengele Ruth na o ukutendeka bupainiya ilyo fye apwishishe isukulu. Ruth aupilwe kuli painiya e lyo na Johannes na o aupile painiya. Ino nshita balikwata indupwa, kabili ifwe twakwata abeshikulu 6.

Mu 1987, nalilekele incito nangu ca kuti inshita ya kulekelapo yali tailafika, pa kuti ndebomba bupainiya pamo na Anni. Pa numa ya myaka itatu banjitile ukuya-afwilishako ku bukuule bwa kukusha amaofesi ya Nte sha kwa Yehova ayabelele mu Selters. Ilyo twapwishishe, twalibombeleko umulimo wa kukuula Icikuulwa Cikalamba ica Kulonganinamo Ukulongana Kukalamba. Ici cikuulwa cali e ca kubalilapo mu calo baleita ati East Germany, icali mu musumba wa Glauchau, kabili pa numa, twatendeke ukwikala palya pene pa cikuulwa no kulacisunga. Pa mulandu wa kulwalilila, twabwelele ku cilonganino ca Nördlingen uko twikala pamo no mwana wesu umwanakashi kabili e ko tubombela bupainiya.

Icinsansamusha sana ca kuti, bamunyinane bonse, na bankashi yandi bonse, e lyo na balupwa lwandi abengi balitwalilila ukubombela Yehova Lesa wesu umusuma. Imyaka yonse iyi, twalisambilila ukuti, nga ca kuti twatwalilila abakosa mu kupepa, icingatucitikila ni cilya icalembwa pa Amalumbo 126:3. Patila: “Yehova atucitile fikalamba, twasamwa.”

[Icikope pe bula 13]

Ubushiku twaupene, mu 1957

[Icikope pe bula 13]

Ulupwa lwesu mu 1948: (ku ntanshi, ukufuma ku kuso ukuya ku kulyo) Manfred, bamayo ba Berta, Sabine, Hannelore, Peter; (ku numa, ukufuma ku kuso ukuya ku kulyo) ine na Jochen

[Ifikope pe bula 15]

Akatabo akanono ako twalebomfya ilyo baleseshe umulimo; na kamashini ako ba “Stasi” baleumfwilako mu bumfisolo

[Abatusuminishe]

Forschungs- und Gedenkstätte NORMANNENSTRASSE

[Icikope pe bula 16]

Ndi na bamunyinane: (ku ntanshi, ukufuma ku kuso ukuya ku kulyo) Hannelore na Sabine; (ku numa, ukufuma ku kuso ukuya ku kulyo) ine, Jochen, Peter, na Manfred