Ubumi Bwabo

Ukweshiwa Ku Macushi Yabipisha

NGA FINTU CASHIMIKWA NA BA PERICLES YANNOURIS

Umutonshi wali mu kalokoni wanengele ukwingililwa ne mpepo. Ilyo naikele mu kalokoni neka, ninshi ninjikubanya na kabulangeti kapwa, nali nga neulemona impumi ya mukashi wandi iyabula ubulanda ilyo abashilika bansendele ukumfumya pa ng’anda. Ici cacitike ninshi napapite nshiku shibili ukutula apo banjikatile, nashiile umukashi wandi no tunya tubili utulwele. Pa numa, umukashi wandi, uo nshalepepa nankwe, antumine icipe na kalata waleti: “Namutumina utu tukeke, kabili ndesubila na imwe bene mwalalwala nge fi fine abana benu balwele.” Bushe nkabwelelamo no kuyamona ulupwa lwandi?

NASHIMIKAKO fye finono pa fyalecitika ifingi kabili ifyabipa pa kulwila icitetekelo ca Bwina Kristu, ubulwi ubwasanshishemo ukukaanya kwa mu lupwa, ukukankambwa mu bwikashi, ukulubulula mu filye, no kupakaswa kwabipisha. Lelo bushe cinshi kabili mulandu nshi ine, ne muntu wakutumana kabili uutiina Lesa, bantwalile ku ncende yabipa umusango uyu? Mukwai lekeni nondolole.

Umulumendo Wacepesha Lelo Uwali no Buyo Ubukalamba

Ilyo nafyelwe mu 1909 mu Stavromeno, ku Crete, mu calo mwali inkondo, ubupiina, ne cipowe. Mu kupita kwa nshita, ine na bamunyinane na bankashi yandi twapuswike kwempe ku cikuko ca Spanish influenza. Ndebukisha ukuti abafyashi besu baletwisalila mu ng’anda yesu pa milungu iingi pa kuti twiyambula ubu bulwele.

 Batata, balelima fye utwa pa kanwa, balitemenwe ukupepa lelo tabaumine kumo. Apo balikeleko mu France na mu Madagascar, balishibeko fimo pa lwa mipepele. Na lyo line, ulupwa lwesu lwatwalilile ukuya ku calici ca Orthodox ica baGriki, ukusangwa ku Minsa lyonse pa Mulungu no kupokelela shikofu wa kuli ilya ncende pa ng’anda pa mwesu pa kutandala kwakwe ukwa cila mwaka. Nali mwi bumba lya bakwaya, kabili nalefwaisha ukuba shimapepo.

Mu 1929, naingile bukapokola. Batata bafwiile ilyo nalebomba mu Thessalonica, ku kapinda ka ku kuso aka Greece. Apo nalefwaya icisansamushi no kwishiba ifya ku mupashi, nalombele ukuya mu kubombela umulimo wa bukapokola ku Lupili lwa Athos, incende yali mupepi no kwaba abashimbe baipeela ku fya mapepo iyo abaKristu ba mu calici lya Orthodox bamona ukuti “lupili lwa mushilo.” * Nabombele kulya pa myaka ine kabili nalimwene bwino bwino ne fyo abashimbe ba fya mapepo baleikala. Ukucila ukupalama kuli Lesa, nalipapushiwe pa kumona uko abashimbe abaume bali abapama ku bupulumushi na mafisakanwa. Nalikalipe ilyo inkonkani ya kwa shikofu uo nacindike sana afwaile ukubembuka na ine. Nangu line nakalipe ifi, mu kufumaluka nalefwaisha ukubombela Lesa no kuba shimapepo. Kabili nafwele umwingila wa kwa shimapepo no kukopwa icikope ica kunjibukishako. Mu kuya kwa nshita, nalibwelelemo ku Crete.

“Ni Mbifi Ine Ine!”

Mu 1942, naupile Frosini, umukashana umusuma sana, uwa mu lupwa abantu bacindike. Icupo calengele ipange lyandi ilya kuba shimapepo ukukoselako, pantu amako yandi balitemenwe sana ifya mapepo. * Napampamine pa kuya ku Atena ku kusambilila isukulu lya fya mapepo. Ku kupwa kwa 1943, nafikile pa cabu ca Iráklion, mu Crete, lelo nshaile ku Atena. Nalimo icalengele ukuti niya ca kuti pali ilya ine nshita nasangile fimbi ifya kunkosha lwa ku mupashi. Cali shani?

Pa myaka iingi, Emmanuel Lionoudakis, kashimikila wacaice uwakosa uwalebishanya ne Nte sha kwa Yehova, alesambilisha icine cishilimuna ica mu Baibolo mu Crete monse. * Abantu bamo baletemwa ifyo Inte sha kwa Yehova balelondolola bwino Icebo ca kwa Lesa kabili balefuma na mu mipepele ya bufi. Mu musumba wa Sitía uwali lwa mupepi, ibumba lya baNte abacincimuka lyaliteyanishiwe. Uku kuteyanya kwakalifye shikofu wa muli ilya ncende uwaikeleko ku United States kale no kumona ifyo Inte sha kwa Yehova baleshimikila bwino. Akoselele pa kupwisha ico umwine aleti bucisanguka bwali mu ncende aleyangalila. Ico alesongelekanya, lyonse bakapokola baletwala baNte ku cifungo na ku filye pa milandu yalekanalekana iya kubabepesha fye.

Umo pali aba baNte alefwaya ukunshimikila icine ca mu Baibolo, lelo amwene kwati nshalefwaya. E ico atumine umutumikishi wabelesha ukulanda na ine. Icasuko namwaswike icipi calengele ukuti Nte wa bubili abwekelemo kwi bumba ilinono no kuyalanda ati: “Te kuti ulya umwina Atena abe Nte. Ni mbifi ine ine!”

Ukukaanya kwa Ntanshi Uko Nasangile

Ndi ne nsansa pantu filya te fyo Lesa alemona. Mu October 1945 munyinane Demosthenes, uwashininwe ukuti ico Inte sha kwa Yehova basambilisha e cine, ampeele akatabo kaleti Comfort All That Mourn (Sansamusheni Bonse Abalelosha). * Nalitemenwe amashiwi yalimo. Ilyo line fye twalekele ukuya ku calici ca Orthodox, twailundile kwi bumba linono ilyali pa Sitía, kabili twaleshimikilako bandume na bankashi yesu pa lwa cisumino cipya twasangile. Bonse balisumine icine ca mu Baibolo. Nga fintu naleenekela, ukupingulapo kwandi ukwa kufuma mu mipepele ya bufi kwalengele abantu ukunkankamba kabili nasangwike ngo mulwani ku mukashi wandi no lupwa lwakwe. Batatafyala balilekele no kunsosha pa nshita ntali. Pa ng’anda paleba ukukansana no kukangana kwa mutatakuya. Nangu ifintu fyali umusango yu, pa May 21, 1945, Munyinefwe  Minos Kokkinakis abatishe ine na Demosthenes. *

Kuli pele pele nafikile pa buyo bwandi kabili nali umutumikishi wine wine uwa kwa Lesa! Ncili ndebukisha ubushiku bwa kubalilapo ukubomba ubutumikishi ku ng’anda ne ng’anda. Nasendele ututabo 35 mu cola candi no kuya neka na basi ku mushi. Ninshi apo ndi no mwenso, nayambile ukuya ku ng’anda ne ng’anda. Naleti nga nashimikila sana e lyo umwenso na o wacepelako. Ilyo shimapepo uwakalipe afikile apo nali, nshatinine, nshaposele mano ku fyo alempatikisha ukuya nankwe ku kapokola. Namwebele ukuti ndefumako nga napwisha ukutandalila umushi onse, kabili ifi fine e fyo nacitile. Nalitemenwe sana ica kuti nshalolelele na basi ukwisa, lelo naendele pa makasa bakilomita 15 ukubwelela ku ng’anda.

 Ukukandwa Kuli Bamukukulu Babulo Luse

Mu September 1945, nalipeelwe imilimo imbi mu cilonganino cesu icipya icapangilwe mu Sitía. Tapakokwele inkondo ya bana calo yalibalamwike mu Greece. Amabumba ya bali kumo kwine balipateene icabipisha umo babelele. Shikofu ashukile iyi nshita ya nkondo ku kukoselesha ibumba lya bacipondoka ukwipaya baNte mu nshila ili yonse iyo bengatemwa. (Yohane 16:2) Ilyo ibumba lya bacipondoka balelwa lyaninine basi no kulungama ku mushi wesu, umukashana wa bucibusa uwali muli basi aumfwile uko balepangana ulwa kucita ico abene baleti umulimo wasuminishiwa na Lesa, kabili alitucenjesheko. Twalifiseme, kabili lupwa wesu umo na o alitwafwilishe. E co tabatwipeye.

Ici calengele ukuti kube amafya na yambi ku ntanshi. Kwali ukupumwa lyonse no kutinishiwa. Abaletukaanya batupatikishe ukubwelela mu calici, ukuyabatisha abana besu, no kuyapanga icishibilo ca musalaba. Bushiku bumo, munyinane bamupumine mfwila mpaka bamwene ukuti afwa. Calinkalipe ukumona uko balepwile amalaya ya bankashi yandi babili no kubapuma. Pali iyi ine nshita e po icalici lyapatikishe ukuti abana baNte sha kwa Yehova 8 babatishiwe.

Bamayo balifwile mu 1949. Shimapepo ayambile ukutulolosha na kabili, atupeele umulandu wa kukanakonka ifipope fya kupoke nsambu sha kuloseshapo. Balindubulwishishe mu cilye no kundeka. Ici calengele ukuti kube ubunte bushaiwamina, pantu pa kutendeka fye pene ukulubulula baumfwile uko ishina lya kwa Yehova lyalumbwilwe. Ico fye abalwani besu basheleko fye ukucita pa “kutulenga ukwiluka” kutwikata no kututwala ku calo cimbi. Ifi fine e fyo bacitile mu April 1949.

Mwi Lungu lya Mulilo

Ine na bamunyinane babili twaliketwe. Umukashi wandi tewakwisa na ku kapokola mu kumonako. Twaiminine intanshi pa cifungo ca mu Iráklion. Nga fintu nandile pa kwamba, nali neka kabili uwapopomenwa. Nashile umukashi wandi umwaice uushasumine ifyo nasuminemo e lyo no tunya tubili. Napepele nga nshi kuli Yehova ukuti angafwe. Naibukishe amashiwi ya kwa Lesa ayaba pa AbaHebere 13:5, ayatila: “Nshakakushe nakalya nangu kukulekelesha nakalya.” Nalikutulwike ukuti ca mano ukucetekela Yehova umupwilapo.—Amapinda 3:5.

Batwebele ukuti baletutwala ku Makrónisos, icishi caba fye ciswebebe icabela mupepi no lulamba lwa citungu ca Attica, ku Greece. Ukulumbula fye ukuti Makrónisos kwalelenga onse ukuumfwa umwenso pantu icifungo cali pali iyi nkambi caishibikilwe ku kukanda abantu no kubabomfya nga basha. Pa kuya ku cifungo, twabalile twaiminina pa Piraeus. Nangu line batukakile nshimbi, twalikoseleshiwe pa kumona bamo abo twalepepa na bo baisa ukwali ubwato no kutukumbatila.—Imilimo 28:14, 15.

Imikalile ya mu Makrónisos yalibipile sana. Abashilika balecusha abafungwa ukutula ulucelo mpaka ubushiku. Abafungwa abengi abashali baNte balipenene, bambi balifwile, kabili icinabwingi balilemene. Mu nshita ya bushiku, twaleumfwa ukulila no kuteta kwa balecushiwa. Akabulangeti kandi akakubuluka kalenenga ukukabako panono mu nshita ya bushiku ilyo kutalele.

Mu kuya kwa nshita, Inte sha kwa Yehova balishibikwe mu nkambi pantu lyonse ulucelo ilyo baleita amashina balelanda ati Inte sha kwa Yehova. E co, twalikwete amashuko ayengi aya kushimikilo bunte. Nalikwete ne shuko lya kubatisha umufungwa. Uyu mufungwa bamukakile pa mulandu wa mapolitiki, lelo alilundulwike no kupeela ubumi bwakwe kuli Yehova.

Ilyo bantwele ku calo cimbi, natwalilile ukulemba amakalata ku mukashi wandi uwatemwikwa lelo ena talebwesha. Ici tacanengele ukuleka ukumulembela amashiwi ya cikuuku, ukumusansamusha no kumukoselesha ukuti bulya bwafya bwali bwa pa kashita fye kanono no kuti tukaba ne nsansa na kabili.

Lintu ifi fintu fyalecitika, impendwa yesu na yo yalekulilako pantu bamunyinefwe na bambi balishile. Ukubombela mwi ofeshi kwanengele ukuba cibusa ku mukalamba wa nkambi. Apo alicindike baNte, nashipile no kumwipusha nga kuti cayanguka ukupokelela impapulo shimo isha Baibolo ukufuma kwi ofeshi lyesu ilya ku Atena. Atile, “ico tacingacitika, nomba cinshi baNte banobe  ababa ku Atena bashingalongela impapulo mu cipe cobe, no kubikapo ishina lyandi, no kuntumina?” Naiminine shika ku mulandu wa kupeshiwa amano! Ilyo papitile inshiku shinono twaile mu kulongolola ifipe mu bwato bwaishile, kapokola apikile sulupu ku mukalamba wa nkambi no kumweba ati: “Nakwisa icipe cenu.” Pa kwasuka atile, “Cipe nshi?” Nali lwa mupepi kabili nalyumfwile uko balelanshanya, e co namutepeleshe nati: “Nalimo cipe cesu, ico batumine mwi shina lyenu, filya mwatwebele ukucita.” Iyi nayo yali nshila imo iyo Yehova asalile ukutulishishamo lwa ku mupashi.

Amapaalo Yabula Ukwenekela no Kucula na Kumbi

Ku kupwa kwa 1950, balimfumishe mu cifungo. Nabwelele ku ng’anda, nali uwalwalilila, umubili wandi wali uwaundalila, nalyondele, kabili nshaishibe ne fyo bali no kumpokelela. Nalitemenwe sana pa kumona umukashi wandi na bana na kabili! Cimbi ico natemenwe kabili icampeseshe amano ca kuti nasangile ukuti ubulwani bwa kwa Frosini bwalipwa. Yalya makalata nalelemba mu cifungo yalibombele sana. Frosini alitemenwe ukushipikisha kwandi no mukoosha nakwete. Ilyo papitileko inshita inono, nawikishenye nankwe bwino bwino pa nshita iikulu. Asumine ukusambilila Baibolo kabili icitetekelo cakwe muli Yehova na malayo yakwe calikulileko. Pa myaka iyo natemwa sana mu bumi bwandi paba no mwaka wa 1952 uo nabatishemo umukashi wandi no kuba umubomfi wa kwa Yehova uwaipeela!

Mu 1955 twaimishe lulu wa kupeela bashimapepo bonse akatabo kaleti Christendom or Christianity—Which One Is “the Light of the World”? Balinjikete no kundubulwisha, kumo na baNte bambi. Kwali imilandu iingi iyo bapeele Inte sha kwa Yehova ica kuti icilye cabikileko inshita yaibela iya kulubulula pa kuti kwingaba ukuumfwa imilandu yonse. Pali ubu bushiku, aba mafunde bonse muli cilya citungu e ko bali, kabili icilye caiswilemo fye bashimapepo. Shikofu mwenso mwenso alepitana mu kashila ka pa kati ka fipuna fya mu cilye. Shimapepo umo antwele ku cilye pa mulandu wa kuti nali nsangu. Kapingula amwipwishe ati: “Bushe icitetekelo cobe calinaka sana ica kuti ukubelenga fye akabuuku kuti kwalenga wapondoka?” Ici cipusho calengele shimapepo ukufilwa ukwasuka. Balimfumishe, lelo bamunyinane bamo balikakilwe pa myeshi 6.

Imyaka yakonkelepo, balitwikete imiku iingi, no kutupeela imilandu iingi mu cilye. Baloya baletulubulwilako balikwete imilimo iingi nga nshi. Imiku bantwele ku cilye yonse pamo yali 17. Te mulandu no kukaanya, twalebomba lyonse umulimo wesu uwa kushimikila. Ubu bwafya twabupokelele ne nsansa, kabili amesho yabipisha yalopolwele icitetekelo cesu.—Yakobo 1:2, 3.

Amashuko Yapya na Mafya

Mu 1957 twakuukile ku Atena. Tapakokwele nalisontelwe ukubombela mu cilonganino cipya icapangilwe. Ukwafwa kwa mukashi wandi ukwa  mutima onse kwatulengele ukuti twangushe imikalile yesu no kupoosa amano ku milimo ya ku mupashi. E co twapoosele inshita yesu iikalamba ku mulimo wa kushimikila. Pa myaka iingi, batwebele ukuya ku filonganino fyalekanalekana ukwali ukukabila.

Mu 1963 e lyo umwana wandi umwaume akumenye imyaka 21 kabili ali no kulembwa ubushilika. Pa mulandu wa kukanaipoosa mu fikansa fya calo, baNte bonse abalembelwe ubushilika balepumwa, ukupumiwa, no kucendwa. No mwana wandi wine e fyo aculile. E co namupeele ilangeti lyandi ilyafumine ku Makrónisos nge nshila ya kumukoseleseshamo ukukonka ica kumwenako ca bantu ba kale abasungile bumpomfu. Bamunyinefwe abo baleita no kulubulwisha mu cilye ca bashilika, ilingi line balekakwa imyaka ibili ukufika kuli ine. Nga bakakulwa na kabili kwaleba ukubeta no kuyabakaka kabili. Apo nali umutumikishi wa fya mipepele, mu nshita mu nshita naleba ne shuko lya kutandalila ififungo fyalekanalekana no kumona umwana wandi na baNte bambi aba cishinka. Umwana wandi ali mu cifungo pa myaka ukucila 6.

Yehova Alitupuupuutwile

Pa numa ya kubwesha insambu sha maipepele mu Greece, nali ne shuko lya kubomba pa kashita kanono umulimo wa bupainiya bwaibela pa cishi ca Rhodes. Lyena mu 1986 kwali ukukabila mu Sitía, Crete, kulya e ko nayambile umulimo wandi uwa Bwina Kristu. Nalisumine ukuyabomba uyu mulimo na basumina banandi abatemwikwa abo naishibe ukutula ku bwaice bwandi.

Apo mu lupwa lwandi nine cikolwe, ndi ne nsansa ukumona balupwa lwandi mupepi na 70 balebombela Yehova muli bucishinka. Impendwa ilekulilako. Bamo ni baeluda, ababomfi batumikila, bapainiya, bamo baba pa Bethel, na bamo ni bakangalila benda. Icitetekelo candi calyeshiwa ku mafya yabipisha ayaba nge lungu lya mulilo pa myaka ukucila 58. Nomba ndi ne myaka 93, kabili nga natontonkanya pa fyacitike kale, nshiilishanya pa lwa kubombela Lesa. Alimpeela ubukose ubwanenga ukwankula ku bwite bwakwe ubushaiwamina ubwa kuti: “We mwana wandi, peelo mutima obe kuli ine, na menso yobe leka yabake imibele yandi.”—Amapinda 23:26.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi pe bula 27]

Makrónisos Icishi ca Kutiinya

Pa myaka 10, ukufuma mu 1947 ukufika mu 1957, icishi caba fye ciswebebe kabili icabulapo akantu ica Makrónisos cali e mushi wa bafungwa ukucila pali 100,000. Pali aba pali na baNte ba cishinka abengi abatwelwe kulya pa mulandu wa kukanaitumpa mu fikansa fya calo. Ilingi line abalesongelekanya ukuti babatwale kulya ni bashimapepo ba ciGriki ababa mu calici lya Orthodox, abalepeela baNte imilandu ya bufi iya kuti ni baKomyunisti.

Ukulanda pa lwa “kwalula” kwa mu Makrónisos, encyclopedia ya ciGriki iya Papyros Larousse Britannica itila: “Inshila sha kukandilamo isha bunkalwe, . . . imikalile, ishasuminishiwa mu calo icikankaala, ne mibele yabipa iyo abalelonda abafungwa bakwete . . . fintu fya nsoni ifyalembwa mu milandu ya kale iya Greece.”

BaNte bamo babebele ukuti tabakabaleke kano nga bakaana ifisumino fya mipepele yabo. Na lyo line, tabaonawile bumpomfu bwa baNte. Kabili, abafungwa bamo abo bakakile pa mulandu wa fya mapolitiki bapokelele icine ca mu Baibolo ilyo balelanda na baNte.

[Icikope pe bula 27]

Minos Kokkinakis (uwalenga butatu ukufuma ku kulyo) e lyo nine (uwalenga bune ukufuma ku kuso) pa cishi ca kukandilwapo ica Makrónisos

[Icikope pe bula 29]

Ndebomba na Nte munandi mu Sitía, ku Crete, uko nabombele ilyo nali umwaice