“Uitukushe”

UKUBUTUKISHA, ukutolokesha, ukukwatisha amaka! Ifi e fipimo aba mangalo ba mu Greece wa pa kale na Roma balefwaisha ukufikapo. Pa myaka iingi, mu Olympia, Delphi na Nemea na mu Musoso wa mpanga ya mu Korinti, kwaleba amangalo ya lulumbi ayaleba ne “paalo” lya milungu kabili ukwalesangwa abantu iminshipendwa. Abalebombesha pa myaka iingi balekwata ishuko lya kucimfyanya muli aya mangalo. Ukucimfya kwaleleta ubukata ku bacimfya na pa musumba wabo.

Te ca kupapa ukuti mu mikalile ya musango yu, bakalemba ba Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki balingenye ulubilo lwa ku mupashi ulwa Bena Kristu ku mangalo ya musango yu. Ku kusambilisha ifishinka fya maka, abatumwa Petro na Paulo bonse babili babomfeshe bwino ifilangililo fya pali aya mangalo. Mu nshiku shesu, ulubilo lumo lwine ulwakosa ulwa Bena Kristu luletwalilila. Abena Kristu ba mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo batangene no bwikashi bwa baYuda; na ifwe lelo ‘tutangana’ no bwikashi bwa cino calo ubuli mupepi no konaika. (2 Timote 2:5; 3:1-5) Bamo kuti basanga ukuti “ulubilo lwabo ulwa citetekelo” lwa mutatakuya kabili lulanasha. (1 Timote 6:12; The New English Bible) Ukubebeta fimo ifyo balinganya kuli aya mangalo ifyalandwapo mu Baibolo kuli no kutunonsha.

Uukansha Uwawamisha

Ukutunguluka kwa wa mangalo kushintilila sana pa ulemukansha. Ulwa mangalo ya ku kale, ulupapulo lwa Archaeologia Graeca lutila: “Abalecimfyanya muli aya mangalo balekabila ukulapa ukuti balipoosele imyeshi 10 ukutukusha umubili ku kuipekanya.” Abena Kristu na bo bakabila ukutukusha umubili ukwa maka. Paulo aebele Timote, eluda wa Bwina Kristu ukuti: “Lelo uitukushe ukuba na bukapepa.” (1 Timote 4:7) Ni ani akansha Umwina Kristu wa “mangalo”? Ni Yehova Lesa umwine! Umutumwa Petro alembele ati: “Lesa wa kusenamina konse, . . . [akapwisha ukumukansha, akamwikasha, akamukosha, NW].”—1 Petro 5:10.

Amashiwi ya kuti “akapwisha ukumukansha” yafuma kwi shiwi lya ciGriki ilyo ukulingana no lupapulo lwa Theological Lexicon of the New Testament, lipilibula “ukulenga icintu [nelyo umuntu] ukufikapo ku kucita umulimo wa ciko, ukucipekanishisha ulya mulimo no kucitelula ukulingana no mulimo wa ciko.” No lupapulo lwa kwa Liddell na Scott ulwa Greek-English Lexicon lutila ili shiwi kuti lyalondololwa ati “ukupekanishisha, ukukansha, no kupangasha bwino.” Ni mu nshila nshi Yehova ‘atupekanishisha, ukutukansha, no kutupangasha bwino’ ku lubilo lwa Bwina Kristu ulwakosa? Pa kumfwikisha uku kulinganya, natubebete inshila shimo isho abalekansha balebomfya.

Icitabo ca The Olympic Games in Ancient Greece cisosa ukuti: “Abalekansha abacaice balebomfya inshila shibili ishikalamba, inshila ya kubalilapo yali ya kukoselesha umusambi ukutukusha sana umubili pa kuti abombe bwino sana, ne nshila ya bubili yali ya kuwamyako umusango acitilamo ubo bwangalo.”

Mu nshila imo ine, Yehova atukoselesha no kutukosha ukufika apo twingapesha no kuwamyako imibombele yesu mu mulimo wakwe. Lesa wesu atukoselesha ukupitila muli Baibolo, ukuteyanya kwakwe ukwa pe sonde, no kubomfya Abena Kristu banensu abakosoka. Inshita shimo atukansha ukupitila mu kusalapula. (AbaHebere 12:6) Inshita shimo kuti asuminisha amesho yalekanalekana na mafya ukwisa pali ifwe pa kuti tulundulule ukushipikisha.  (Yakobo 1:2-4) Kabili apeela amaka yakabilwa. Kasesema Esaya atila: “Abalolela Yehova bapepemuka amaka, banina na mapindo nga bakapumpe, babutuka no kukanafunshika, benda no kukanapomponteka.”—Esaya 40:31.

Pali fyonse, Lesa alatupeela umupashi wakwe, uutukosha ukutwalilila ukubomba umulimo apokelela. (Luka 11:13) Ilingi, ababomfi ba kwa Lesa balashipikisha amesho yakosa kabili aya pa nshita ntali aya citetekelo cabo. Abacite fyo baume na banakashi nga ifwe. Lelo ukucetekela Lesa umupwilapo kwabalenga ukushipikisha. Cine cine, ‘ukucishamo kwa maka kwa kwa Lesa, kabili te kuntu kwafuma kuli ifwe.’—2 Abena Korinti 4:7.

Uukansha ne Cililishi

Uwasoma umo asosa ukuti umulimo umo uo uwalekansha aba mangalo uwa ku kale alekwata wa “kumona umusango ne miku ya kutukusho mubili uwa mangalo alekabila no bwangalo engacita.” Ilyo Lesa aletukansha, alamona imibele yesu ngo muntu umo umo, amaka yesu, imibumbilwe, no kupelebela. Ilingi ilyo tulekanshiwa kuli Yehova, tulamulomba, nga fintu Yobo acitile ati: “Shi ibukisheni ukuti mwamumbile nge loba.” (Yobo 10:9) Bushe uyu uutukansha ne cililishi ankulako shani? Davidi alembele pali Yehova ati: “Wene aliishibe mibumbilwe yesu, aibukisho kuti tuli lukungu.”—Amalumbo 103:14.

Napamo mwalikwata ubulwele ubukalamba ubwingamulesha ifyo mwingacita mu butumikishi, nelyo napamo muleshomboka no kuimona abashacindama. Napamo muletukuta ukuleka icibelesho cimo icabipa, nelyo napamo muyumfwa ukuti tamwingacimfya ukutitikisha kwa fibusa mu bwina mupalamano, pa ncito, nelyo mu sukulu. Te mulandu ne fyo imibele yenu ili, mwilalaba ukuti Yehova alomfwikisha amafya yenu ukucila umuntu uuli onse—ukusanshako fye na mwe bene! Pamo ngo ukansha imwe no kwangwako, lyonse aba uwaipekanya ukumwafwa nga mwapalama kuli wene.—Yakobo 4:8.

 Abalekansha kale “balelekanya ukunaka nelyo ubunake ifyo fishalefuma mu kutukusha umubili, lelo ifyalefuma ku fintu fimbi, ifya mu muntontonkanya, umutima ushawama, ukupopomenwa na fimbipo. . . . [Abalekansha] balikwete sana amaka ica kuti baleceeceeta ne mikalile ya ba mangalo kabili balecitapo cimo lintu bamona ukuti cilekabilwa.”

Bushe inshita shimo mulayumfwa abanaka nelyo abali no bunake pa mulandu wa mafya ya mutatakuya na mesho ya cino calo? Pamo nga uulemukansha, Yehova alyangwako sana kuli imwe. (1 Petro 5:7) Alamona bwangu nga muli no bunake bwa ku mupashi nelyo nga namunaka. Nangu ca kuti Yehova alamona no kuti twalikwata insambu sha kuisalila, pa mulandu wa kufwaya ukuti tukekale ku ciyayaya, alatupeela ubwafwilisho bwalinga no kulungika lintu cilekabilwa. (Esaya 30:21) Mu nshila nshi? Kupitila muli Baibolo ne mpapulo shashimpwa pali Baibolo, baeluda ba ku mupashi aba mu cilonganino, na bumunyina bwesu ubwa kutemwa.

“Ukutekanya Muli Fyonse”

Kwena, pa kutunguluka kwalekabila ifyacila pa wa kukansha musuma. Cashintilile sana pa wa mangalo umwine na pa kuipeelesha kwakwe kuli uku kukansha kwa maka. Uku kukansha kwali ukwakosa, pantu kwasanshishemo ukukanalaala na banakashi no kukanalya ifya kulya fimo. Horace, kashika wa nshintu uwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo B.C.E., atile abalecimfyanya “tabalelaala na banakashi nelyo ukunwa umwangashi” pa kuti “bafikepo pali cilya cipimo balefwaisha.” Kabili ukulingana no wasoma Baibolo F. C. Cook, abalecimfyanya muli aya mangalo balekabila “ukutekanya [no] kukanalya ifilyo fimo . . . pa myeshi 10.”

Paulo alingenye fimo mu lubilo lwa Bena Kristu kuli fi lintu alembeele Abena Kristu ba mu Korinti, umusumba waishibe amangalo yalecitikila mu musoso wa mpanga uwali mupepi na kulya. Atile: “Onse uulepilikita ku mangalo atekanya muli fyonse.” (1 Abena Korinti 9:25) Abena Kristu ba cine bataluka ku mikalile ya cino calo iya kutemwa ifyuma, bucisenene, kabili iyakowela. (Abena Efese 5:3-5; 1 Yohane 2:15-17) Na kabili tulingile ukufuula imibele ishili ya bukapepa kabili iishili iya mu malembo no kupyanikapo imibele iyapala iya kwa Kristu.—Abena Kolose 3:9, 10, 12.

Ici kuti cacitwa shani? Moneni icasuko ca kwa Paulo ukubomfya icilangililo ca maka: “Ntuutaulo mubili wandi, no kuuteko busha; epali, ilyo nabila kuli bambi, nabo wakaanwa ne mwine.”—1 Abena Korinti 9:27.

Mwandi Paulo alandile icishinka ca maka pano! Talelanda ati tufwile ukuituutaula. Lelo, umwine alisumine ukuti ali no kukansana kwa lwa nkati. Inshita shimo, alecita ifyo ashalefwaya ukucita kabili talecita ifyo alefwaya ukucita. Lelo alelwisha ukukanaleka ubunake bwakwe ukumuteka. ‘Atuutawile umubili wakwe,’ ukucimfya na maka ulunkumbwa lwa ku mubili ne mibele.—Abena Roma 7:21-25.

Abena Kristu bonse bafwile ukucita cimo cine. Paulo alandile pa fyo bamo aba mu Korinti bayalwike abo kale bali balalelale, abapepo tulubi, ababembuka na baume banabo nelyo na banakashi banabo, abapuupu, na fimbipo. Cinshi cabalengele ukwaluka? Maka ya Cebo ca kwa Lesa no mupashi wa mushilo pamo no mupampamina wabo uwa kukonka Icebo. Paulo atile: “Lelo mwalisambilwe, lelo mwalishishiwe, lelo mwalungamikilwe kwi shina lya kwa Shikulu Yesu Kristu na mu Mupashi wa kwa Lesa wesu.” (1 Abena Korinti 6:9-11) Petro na o alembele  ifyapalako pa balekele imibele yabipa. Pamo nga Bena Kristu, bonse balyalwike.—1 Petro 4:3, 4.

Ukutonta Bwino

Paulo apeele icilangililo ca fyo ali no mutima umo ne fyo aletonta bwino mu kukonkelela ubuyo bwa ku mupashi lintu atile: “Ndelwe fyo, te pamo ngo uleumo mwela.” (1 Abena Korinti 9:26) Bushe uulelwa kuti atonta shani inkonya shakwe? Icitabo ca The Life of the Greeks and Romans casuka ukuti: “Amaka yalekabilwa pamo ne linso lilolekesha ukumona ubunake bwa muntu umo alelwa nankwe. Na cimbi icali icacindama kulamuka mu kupoosa inkonya ifyo balesambilila mu masukulu ya bulwi, no kwanguka ukucila ulya mulwani amona.”

Ukukanapwililika kwesu e cilwani cesu cimo. Bushe twalimona umo “twakwata ubunake”? Bushe tulaimona nga fintu bambi batumona—maka maka nga fintu Satana engatumona? Ico cikabila ukuibebeta mu bufumacumi no kuitemenwa ukwaluka. Ilingi kulaba ukuikopeka. (Yakobo 1:22) Ifyo cayanguka ukulungamika icintu cabipa ico twacita! (1 Samwele 15:13-15, 20, 21) Ico cimo no ‘kuuma umwela.’

Muli shino nshiku sha kulekelesha, abo abatemuna Yehova no kufwaya ukunonka ubumi tabafwile ukushingashinga mu kusala pa cisuma ne cabipa, pa cilonganino ca kwa Lesa na cino calo cibifi. Bafwile ukutaluka ku kupungaila, ‘ukuba aba mitima ibili, abalauka mu mibele yabo yonse.’ (Yakobo 1:8) Tabafwile ukonaula amaka yabo mu fya fye. Lintu umuntu akonka iyi nshila yalungama kabili iyo tufwile ukwendamo no mutima umo, akaba ne nsansa no ‘kulunduluka kwakwe kukamoneka kuli bonse.’—1 Timote 4:15.

Cine cine, ulubilo lwa Bwina Kristu luletwalilila. Yehova—Kakansha Wesu Umukalamba—mu kutemwa atupeela ukufunda no bwafwilisho ifikabilwa pa kuti tushipikishe na kuli pele pele ukucimfya. (Esaya 48:17) Nga ba mangalo ba pa kale, tufwile ukulundulula ukuisalapula, ukutekanya, no kuba no mutima umo mu bulwi bwa citetekelo. Tukalambulwa apakalamba pa kutonta bwino.—AbaHebere 11:6.

[Akabokoshi pe bula 31]

‘Musubeni Amafuta’

Ulubali lumo ulwa kutukusha umubili kwa wa mangalo mu Greece wa pa kale lwalecitwa no walesuba amafuta. Umulimo wakwe wali wa kusuba amafuta imibili ya baume abali mupepi no kutendeka ukutukusha umubili. Ulupapulo lwa The Olympic Games in Ancient Greece lutila abalekansha “balemona ukuti ukucina bwino umubili ilyo umuntu talatendeka ukutukusha umubili kwalenonsha, no kuti ukucina kusuma ukwa panono panono kwaleafwa lintu uuletukusha umubili aya aleleka panono panono kabili kwaleyafwa no kubweseshamo amaka pa numa ya kutukusha umubili pa nshita iitali.”

Nga fintu ukusuba umubili amafuta kwingaba ukwa kutontolola, no kuundapa, ukubomfya Icebo ca kwa Lesa ku Mwina Kristu wa “mangalo” uwanaka kuti kwamulungika, ukumusansamusha, no kumundapa. E co, ukulingana no butungulushi bwa kwa Yehova, abakalamba ba mu cilonganino bakonkomeshiwa ukupepela uwa musango yu, mu mampalanya ‘ukumusuba amafuta mwi shina lya kwa Shikulu,’ icintu icacindama pa kuti umuntu apuupuutulwe lwa ku mupashi.—Yakobo 5:13-15; Amalumbo 141:5.

[Icikope pe bula 31]

Pa numa ya kupeela ilambo, aba mangalo balelapa ukuti batukwishe imibili pa myeshi 10

[Abatusuminishe]

Musée du Louvre, Paris

[Abatusuminishe Ukubomfya Icikope pe bula 29]

Abene ba nsambu British Museum