Ukupakasa Kwabalamuna Ukulunduluka mu Antioke

LINTU ukupakasa kwalumine pa numa ya mfwa ya kwa Stefani iya kufwila icisumino, abasambi ba kwa Yesu abengi balifulumwike mu Yerusalemu. Icifulo cimo kuntu baile ni Antioke, ku Suria iyabelele ku kapinda ka kuso aka Yerusalemu, ukwalepa amakilomita 550. (Imilimo 11:19) Ifyali no kukonkapo kulya fyali no kukuma ubuKristu bonse ubwa ku kale. Pa kuti tumfwikishe icacitike, kuti cawama ukwishibako pa lwa musumba wa Antioke.

Pa misumba ya mu Buteko bwa ciRoma, ni Roma na Alekesandria e misumba fye yacilile Antioke ubukulu, ubusambashi, no bucindami. Uyu musumba ukalamba uwa ku Suria wabelele pa kati ka kapinda ka ku kuso na kabanga pa cifutu ca bemba wa Mediterranean. Antioke (uwitwa Antakaya pali lelo, Turkey) abelele lwa ku mumana wa menshi yatekanya uwa Orontes, uwayafika ku cabu ca Seleucia Pieria apaba bakilomita 32 ukufuma ku Antioke. Umo uwa misebo ikalamba iya ba makwebo pa kati ka musumba wa Roma no mupokapoka wa Yufrate ku Tigris wapitile mu Antioke. Pa kuba icifulo ca pa kati ica makwebo, Antioke alecita amakwebo na bekashi bonse abaletekwa na Roma kabili kwaleba abantu balekanalekana abaleisa ku kuleta imipepele ya tubungwe mpanga yonse mu Roma.

Imipepele na mano ya ciHela fyalilundulwike mu Antioke. Kalemba wa lyashi lya kale Glanville Downey atila: “Mu nshita ya kwa Kristu, imipepele ya kusefya iya ku kale na mano ya buntunse fyatendeke ukuba maisalile ku muntu no muntu ilyo balefwaya ifya mapepo ukubafwa mu mafya na mu fyo balefwaya ukupwishishisha pa lwabo.” (A History of Antioch in Syria) Abengi basumine muli Lesa umo, mu kusefya, na mu fishinte fya mibele ifya ciYuda.

AbaYuda abengi balikele mu Antioke ukutula apo umusumba wasokwelelwe mu 300 B.C.E. Catunganishiwa ukuti impendwa yabo yali 20,000 ukufika ku 60,000, e kuti amapesenti 10 aya mpendwa ya bantu bonse. Kalemba wa lyashi lya ku kale Josephus atila, umutande wa shamfumu sha bena Seleucia shakoseleshe abaYuda ukwikala mu musumba, kabili shabapeele insambu sha kuba abekala calo. Pali ilya nshita Amalembo ya ciHebere eko yali na mu ciGriki. Ici calengele abalelangulukilako abaYuda ukufwaya ukwishiba pa lwe subilo lya muli Mesia. E co mu baGriki mwalifumine insangu ishingi. Ifi fyonse fyalengele Antioke ukuba icifulo cisuma ica kupangamo abasambi ba Bwina Kristu.

Ukushimikila ku Bena Fyalo

Abengi pa batumwa ba kwa Yesu abasalangene ukufuma ku Yerusalemu pa mulandu wa kupakaswa, baleshimikila fintu basumine ku baYuda epela. Lelo mu Antioke, abasambi ukufuma  ku Kupro na ku Kurene balelanda na ku “bena Hela [abaGriki, NW].” (Imilimo 11:20) Nangu line abaYuda balelanda iciGriki pamo ne nsangu baleshimikilwa ukufuma pa Pentekoste wa 33 C.E., mu Antioke ukushimikila kwamoneke kwati ceni. Tabaleshimikila fye ku baYuda. Ca cine ukuti Umwina fyalo Korneli no lupwa lwakwe kale kale bali nabasanguka basambi. Lelo kwakabilwe ne cimonwa ukufuma kuli Yehova pa kuti Petro ashininwe ukuti calilingile ukushimikila ku Bena fyalo.—Imilimo 10:1-48.

Mu musumba umwali ubwikashi ubukalamba ubwa baYuda kabili umushali sana ulupato pa kati ka baYuda na Bena fyalo, abashali baYuda baleshimikilwa kabili baleyankulako bwino ku mbila nsuma. Cashimikwa ukuti mu Antioke imibele yaliweme icalengele no mulimo wa kushimikila ukwenda bwino, kabili ‘abengi balitetekele.’ (Imilimo 11:21) Kabili lintu insangu, isho kale shalepepa balesa ba cisenshi, shasangwike no kwingila mu buKristu, shaliipangeshe mu nshila yaibela ukushimikila ku Bena fyalo abali bacili balepepa balesa ba cisenshi.

Lintu icilonganino ca mu Yerusalemu caumfwile ifyalecitika mu Antioke, batumineko Barnaba ku kuyafwailisha. Ukutuma Barnaba cali ca mano kabili calangilile ukutemwa. Barnaba ali mwina Kupro, ukupala bamo pa batendeke ukushimikila ku bashali baYuda. Barnaba kuti ayumfwa uwakakuka ukuba pamo na Bena fyalo ba ku cifulo afuma, ku Antioke. Na bo kuti balemumona ukuti wa mu bwikashi bwa mu bwina mupalamano, ubo babeleshanya na bo. * Kuti abalangulukilako mu mulimo balebomba. E co “pa kufikako no kumono kusenamina kwa kwa Lesa, alisekelele, no kukonkomesha bonse ukwikalilila muli Shikulu ku kupanga kwa mutima” kabili “ibumba likalamba lya bantu lyalundilweko kuli Shikulu.”—Imilimo 11:22-24.

Kalemba wa lyashi lya ku kale Downey, atubulula ukuti, “napamo icalengele ukuti umulimo wa kushimikila uwa mu kubangilila mu Antioke wende bwino ni co bamishonari bali muli uyu musumba tabaletiina ba nkosa mitwe ba ciYuda pamo nga balya bakumenye mu Yerusalemu; na kabili apo Antioke wali musumba wa bwangalishi uwa mu Suria, waletekwa no mushilika, e co mwali umuyano kabili umusumba walicingililwe ku lukaakala lwa mu mabumba pamo ngo lwacitike mu Yerusalemu umo bakateka ba ku Yudea bamoneke kwati (pali ilya nshita) balifililwe ukukaanya ba nkosa mitwe ba ciYuda.”

Apo imibele yaliweme ne fya kucita fyalifulile, napamo Barnaba alikutulwike ukuti alekabila ukwafwiwa, kabili atontonkenye ulwa munankwe Sauli. Mulandu nshi aibukishishe Sauli nelyo Paulo? Cimoneka kwati ni co Paulo alipokelele ubutumwa ukuyabila ku Bena fyalo nangu line tali pa batumwa 12. (Imilimo 9:15, 27; Abena Roma 1:5; Ukusokolola 21:14) Na muli fyo, Paulo alilingile nga nshi ukuba umunankwe mu kubilisha imbila nsuma mu musumba wa Bena fyalo uwa Antioke. (Abena Galatia 1:16) E co Barnaba aile ku Tarsi, asangile Sauli, no kuya nankwe ku Antioke.—Imilimo 11:25, 26; moneni umukululo pa mabula 26 na 27.

Lesa Alengele Ukuti Betwe Abena Kristu

Pa mwaka utuntulu, Barnaba na Sauli ‘basambilishe bumba ilikalamba. Kabili ni mu Antioke e mo abasambi [ukupitila mu kutungulula kwa kwa Lesa, NW] babalilepo ukwitwa Abena Kristu.’ Tacimoneke fyo abaYuda e babalilepo ukwita abakonshi ba kwa Yesu ukuti Abena Kristu (iciGriki) nelyo Abena Mesia (mu ciHebere), pantu balikeene Yesu ukuti te Mesia nelyo Kristu, e co te kuti basumine co mu manshoko ukupitila mu kwita abakonshi bakwe ukuti Abena Kristu. Bamo batontonkanya ukuti abasenshi, e babenike ukuti Bena Kristu pa kubapumya no kubasaalula. Lelo, Baibolo ilangilila ukuti Lesa e wabapeele ishina lya kutila Abena Kristu.—Imilimo 11:26.

 Mu Malembo ya Bwina Kristu aya ciGriki, ishiwi lyabomfiwa kwi shina lipya, ilingi line ilipilibulwa ati “baitilwe,” lyonse lilosha ku cintu ca ku maka yapulamo, ica kupampamika fye, nelyo ku ca buLesa. Abasoma balipilibula ati “ukupampamika icebo,” “icafuma kuli Lesa,” nelyo “ukupeela ifunde nelyo ukukonkomesha kwa buLesa, ukufunda ukufuma mu muulu.” Apo abakonshi ba kwa Yesu baleitwa Abena Kristu ‘ukupitila mu kutungulula kwa kwa Lesa’, Yehova afwile e watungulwile Sauli na Barnaba ukuti babapeele ili shina.

Ishina lipya lyalitwalilile ukubomfiwa. Abasambi ba kwa Yesu tabali no kumonwa nge cakaniko ca ciYuda ico bapusaninine na co. Ukufika muli ba 58 C.E., abalashi ba ciRoma balishibe bwino sana abali Abena Kristu. (Imilimo 26:28) Ukulingana na kalemba wa lyashi lya kale Tacitus, ilyo calefika muli ba 64 C. E., ili shina lyalishibikwe ku bena Roma abengi.

Yehova Alabomfya Abantu Bakwe Aba Busumino

Imbila nsuma yalilundulwike sana mu Antioke. Pa mulandu we paalo lya kwa Yehova no mupampamina wa bakonshi ba kwa Yesu uwa kutwalilila ukushimikila, Antioke asangwike icifulo ca pa kati ica Bwina Kristu bwa mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo. Lesa abomfeshe icilonganino cilya nga pa kutendekela ukusalanganya imbila nsuma ku fyalo fya kutali. Ku ca kumwenako, inyendo sha bumishonari isha mutumwa Paulo isha kuya mu kupansa ififulo fipya shonse shaletendekela mu Antioke.

Na lelo, ukupimpa no mupampamina ilyo kuli ukukaanya kulalenga ubuKristu ukusalangana, ukuleka abengi ukumfwa imbila nsuma no kutasha pa lwa ico. * Eco nga mupakashilwa pa kwafwilisha ukupepa kwasanguluka, ishibeni ukuti Yehova nakwata imilandu asuminishisha ico. Nga fintu cali na mu mwanda wa myaka uwa kubalilapo, abantu lelo bafwile ukupeelwa ishuko lya kukutika pa lwa Bufumu bwa kwa Lesa ne lya kwiminina ku lubali lwa buko. Umupampamina wenu uwa kutwalilila ukubombela Yehova mu busumino napamo e cikabilwa fye pa kuti mwafwe umo ukusambilila ukwishiba kwalungika ukwa cine.

[Amafutunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 26]

Imyaka Ilyo Sauli Ashalandwapo

UMUKU wa kulekeleshako uo Sauli alandwapo mwi buuku lya Imilimo ilyo talakuukila ku Antioke mu 45 C.E. ni lintu ipange lya kumwipaya mu Yerusalemu lyafulunganishiwe kabili abasumina banankwe bamutwele kuTarsi. (Imilimo 9:28-30; 11:25) Lelo ico cacitike imyaka 9 mu kubangilila, mupepi na 36 C.E. Cinshi alecita muli iyi myaka, iyo bamo beta imyaka Sauli ashalandwapo?

Ukufuma ku Yerusalemu, Sauli aile mu ncende sha Suria na Kilikia, kabili ifilonganino fya ku Yudea fyalyumfwile ukuti: “Uwaletulamata kale alebila nomba imbila nsuma iyo aleesho konaula kale.” (Abena Galatia 1:21-23) Napamo ilyo lyashi lyalelosha ku mibombele yakwe na Barnaba mu Antioke. Lelo tatuletwishika ukuti na pa ntanshi ya ico Sauli alebomba. Pa kufika mu 49 C.E., mu Suria na Kilikia mwali ifilonganino ifingi. Cimo cali mu Antioke, lelo bamo batontonkanya ukuti fimbi napamo fyaishilebako pa mulandu wa kubombesha kwa kwa Sauli muli ilya myaka ashalandwapo.—Imilimo 11: 26; 15:23, 41.

Abasoma bamo basumina ukuti mu bumi bwa kwa Sauli, imibombele ikalamba ifwile yacitike muli ilya ine nshita. Kwena cintu cayafya ukwishiba inshita amafya ayengi yamuponene mu mulimo wakwe uwa bumishonari pamo nga ‘kapyunga wa kwa Kristu.’ (2 Abena Korinti 11:23-27) Ni lilali Paulo afopawilwe ifikoti 39 ku baYuda imiku isano? Ni kwi ali ilyo apuminwe imiku itatu ku nkonto? Ni kwi akakilwe mu fifungo imiku iingi? Ukufungwa kwakwe mu Roma kwaishile pa numa. Twalishiba ukuti inshita imo alipuminwe no kupooswa mu cifungo mu Filipi. Ni shani pa lwa nshita shimbi? (Imilimo 16: 22, 23) Kalemba umo atubulula ukuti, pali iyi nshita Sauli “aleshimikila pa lwa kwa Kristu mu masunagoge ya baYuda basalanganine konse e calengele ukupakaswa ku ba mipepele na ku balashi baleteka.”

Sauli abundile imiku itatu, lelo Amalembo yalondolola fye pali kumo, ukwacitike abe nalanda kale pa mafya yakwe ilyo alelembela ku bena Korinti. (Imilimo 27:27-44) E co cilemoneka kwati imiku itatu cali ni pa nyendo shakwe isho tushaishibapo icili conse. Napamo fimo pali fi nelyo fyonse fye fyacitike muli ilya “myaka ashalandwapo.”

Cimbi icimoneka ukuti cacitike muli iyi nshita calondololwa pali 2 Abena Korinti 12:2-5. Sauli atile: ‘Naishibo muntu wa muli Kristu, yapitapo imyaka ikumi na ine [14], uwabe fi aulwililwe ku muulu uwalenga itatu, ku Paradise e ko aumfwilile ifintu ifishingasoswa ifintu ifishasuminishiwa ku muntu ukulanda.’ Cimoneke fyo Sauli alelanda pa mwine eka. Apo alembele ifi fyebo mu 55 C.E., imyaka 14 yalatuleta ku numa mu 41 C.E., mu kati ka “myaka ashalandwapo.”

Ukwabula no kutwishika ico cimonwa capeele Sauli ukushilimuka kwaibela. Bushe cali ca kumupangasha pamo ngo “mutumwa ku nko”? (Abena Roma 11:13) Bushe ku ntanshi calyambukile imitontonkanishe, imilembele, ne milandile yakwe? Bushe mu myaka ya pa kati ka kupilibuka kwakwe no kwitwa ku Antioke alisambilishiwe no kupangashiwa ku milimo ya ku ntanshi? Te mulandu na fintu cali, kuti twashininwa ukuti ilyo Barnaba amwitile ukuti aye afweko ukulundulula umulimo wa kushimikila mu Antioke, Sauli wapimpa alifikilepo nga nshi ukubomba umulimo apeelwe.—Imilimo11:19-26.

[Mapu pe bula 25]

(Nga mulefwaya ukumona mapu, moneni muli magazini)

SURIA

Orontes

Antioke

Seleucia

KUPRO

BEMBA WA MEDITERRANEAN

Yerusalemu

[Abatusuminishe]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Ifikope pe bula 24]

Pa muulu: Antioke wa lelo

Pa kati: Ukumwena umusumba wa Seleucia ku kapinda ka ku kuso

Pe samba: Ifibumba fya pa cabu ca mu Seleucia