Bushe Baibolo Yalikwata Ifyebo Fyafiswa?

MUPEPI ne myaka ibili ukutula apo Yitzhak Rabin Cilolo Mukalamba uwa buteko bwa Israel aipaiwilwe mu 1995, kalemba we lyashi asosele ukuti abomfeshe kompyuta ukusanga ifyebo fya kusesema kwa cilya cacitike fyalifiswa mu malembo ya ciHebere cakutendekelako. Kalemba we lyashi, Michael Drosnin alembele ukuti alyeseshe ukusoka cilolo mukalamba uwa buteko ukucila pa mwaka umo ilyo ashilaipaiwa lelo taumfwile.

Ifitabo fimbi ne fipande nomba nafilembwa ifileti ifi fyebo fyafiswa fileshininkisha nga nshi ukuti Baibolo yalipuutwamo na Lesa. Bushe ifi fyebo e ko fyaba? Bushe ifyebo fyafiswa e fifwile ukutulenga ukusumina ukuti Baibolo yalipuutwamo kuli Lesa?

Bushe iyi ni Mfundo Ipya?

Imfundo ya kuti Baibolo yalikwata ifyebo fyafiswa taili ipya iyo. Caba cisambilisho cikalamba muli Cabala, nelyo mu fishilano fya amalele ya ciYuda. Bakafundisha ba Cabala batila, ubupilibulo bwayanguka ubwa malembo ya Baibolo tabwaba e bupilibulo bwa cine cine. Basumina ukuti, Lesa abomfeshe icilembo cimo na cimo mu Baibolo wa ciHebere nge cishibilo, icingasokolola icine cikalamba nga ca kuti mwacumfwikisha bwino bwino. Mu kumona kwabo, icilembo cimo na cimo na pantu cisangwa muli Baibolo ya ciHebere, cabikilwepo mu kumfwana ne mifwaile Lesa acikwatila.

Ukulingana na Jeffrey Satinover, kasapika wa fyebo fya mu Baibolo, aba aba malele ya ciYuda basumina ukuti ifilembo fya ciHebere ifyabomfiwa ku kulemba ubulondoloshi pa lwa bubumbo mwi buuku lya Ukutendeka, fyalikwata amaka ya malele. Alemba ukuti: “Ibuuku lya mu Baibolo ilya Ukutendeka, te bulondoloshi fye; lelo e cibombelo cine ica bubumbo, mapu wa kwa Lesa uwasokololwa mu bubumbo.”

Rabi uwa ciCabala uwa mu mwanda wa myaka uwalenga 13, Bachya ben Asher uwa ku Saragossa, ku Spain, alembele pa lwa fyebo fimo ifyafiswa ifyasokolwelwe kuli wene ilyo abelengele icilembo conse icalenga 42 mu ciputulwa ca Ukutendeka. Iyi nshila ya kwesha ukusanga ifyebo fyafiswa pa kucilukila ifilembo ukulingana no kutantika kumo ukwaibela e pashintilila ici cisambilisho.

 Bakompyuta “Basokolola” Ifyebo

Ilyo kushilaba bakompyuta, ukubeebeeta amalembo ya mu Baibolo muli iyi nshila takwali ukwayanguka. Nangu ni fyo, mu August 1994, inyunshipepala ya Statistical Science yasabankenye icipande umo Eliyahu Rips uwa pa sukulu likalamba ilya Jerusalem’s Hebrew University na bakasapika banankwe balandile fimo ifya kutulumusha. Balondolwele ukuti pa kufumyapo incende ya pa kati ka filembo no kucilukapo ifilembo fimo ifya mwi buuku lya Ukutendeka mu malembo ya ciHebere, balisangamo amashina 34 aya barabi balumbuka pamo pene ne fyebo fimbi, pamo nga inshiku shabo isha kufyalwa no kufwa lwa mupepi na mashina yabo. * Pa numa ya kubeebeeta mu kubwekeshabwekeshapo, bakasapika balembele nsondwelelo yabo iya kuti ifyebo fyaba mwi buuku lya Ukutendeka te kuti fibeko ku mankumanya fye, e co ici cishininkisha fye ukuti ifi fyebo fyalipuutwamo kabili fyafiswa mwi buuku lya Ukutendeka mu filembo pa myaka iingi iyapitapo.

Pa kubomfya iyi nshila, kalemba wa lyashi Drosnin aeseshe ici pa lwakwe umwine, ukufwayafwaya ifyebo ifyabelama mu mabuuku ya kubalilapo yasano aya Malembo ya ciHebere. Drosnin asangile ishina lya Yitzhak Rabin lyonse ilyo papita filembo 4,772. Apo umulongo umo na umo walekwata ifilembo 4,772, asangile ukuti ishina lya kwa Rabin (ukubelenga ukufuma pa muulu) lyailike pa mulongo wa filembo (ifya pa Amalango 4:42, ukubelenga ukufuma ku kulyo) ilyo Drosnin apilibwile ukuti “uwa misoka uuli no kucite misoka.”

Amalango 4:42 yalanda pa lwa muntu uwaipaya umunankwe mu kukanaishiba. E co abengi balisuusha imibombele ya kwa Drosnin iya bumano kuikwatila, ukusosa ukuti inshila shakwe ishishumfwana na sayansi kuti shabomfiwa ku kusanga ifyebo fyapalako mu malembo ayali yonse. Lelo Drosnin apampamine fye pali ci, ukusoso kuti: “Ilyo abanengulula bakasanga ukwipaiwa kwa kwa Cilolo wa Buteko mwi buuku litila Moby Dick, nkabacetekela.”

Bushe Bushinino bwa Kupuutwamo?

Brendan McKay, profesa wa ku Department of Computer Science pa Australian National University, aeseshe ukushinina Drosnin kabili abomfeshe kompyuta no kufwailisha sana mu malembo ya ciNgeleshi aya mu citabo citila Moby Dick. * Ukubomfya inshila imo ine intu Drosnin alondolwele, McKay atile alisangile “ukusobela” kwa kwipaiwa kwa kwa Indira Gandhi, Martin Luther King, Jr., John F. Kennedy, Abraham Lincoln, na bambi. McKay atila, asangile ukuti icitabo ca Moby Dick “calisobele” no kwipaiwa kwa kwa Yitzhak Rabin.

Pa lwa malembo ya ciHebere aya mwi buuku lya Ukutendeka, Profesa McKay na banankwe balikeene fintu Rips na banankwe basangile mu kufwailisha kwabo. Batile, ifyo basangile fyashintilile pa nshila babomfeshe na pa mibombele ya bakasapika lelo tafyaumfwene sana ne fyebo fyapuutwamo. Cintu kasapika umwine alefwaya e calepima ukulinga kwa fyebo. Abasoma balitwalilila ukulanshanya pali uyu mulandu.

Umulandu umbi wisako lintu batunga ukuti ifi fyebo fyaba mu malembo ya ciHebere “cakutendekelako” fyafiswa fye ku mufulo. Rips na bakasapika banankwe batila balisokwete kabili bakonkele “icipimo casuminishiwa ica mwi buuku lya Ukutendeka.” Drosnin alembele ukuti: “AmaBaibolo aya mu lulimi lwa ciHebere cakutendekelako ayalipo yakwata ifilembo fyapalana.” Lelo bushe e fyo caba? Awe iyo, lelo mu cifulo ca ico kwaliba ukulembwa kwapusanapusana ukwa malembo ya ciHebere ayabomfiwa ilelo, ayashimpwa pali ba manyuskripiti abalekanalekana aba kale. Nangu line ubukombe bwa Baibolo tabwapusana, bamanyuskripiti baibela tabakwata ifilembo fimo fine.

Ilelo amabupilibulo ayengi yashimpwa pali Leningrad Codex, uwaba ni manyuskripiti wakumanina uwa baMasora uwa ciHebere uwakopolwelwe mupepi no mwaka wa 1000 C.E. Lelo Rips na Drosnin babomfeshe amalembo yapusanako, ayetwa Koren. Shlomo Sternberg, rabi wa ciOrthodox  kabili uwasoma sana insamushi pa Harvard University, alondolola ukuti, Leningrad Codex “apusana ku kulembwa kwa Koren ukwabomfeshe Drosnin ne filembo 41 mwi buuku lya Amalango epela.” Ifimfungwa fya kuli bemba wa Dead Sea fisanshamo ifiputulwa fya Baibolo ifyakopolwelwe ukucila pa myaka 2,000 iyapitapo. Insopelo muli ifi fimfungwa ilingi shalepusana sana ku malembo ya baMasora. Mu fimfungwa fimo, ifilembo fimo fyalebomfiwa sana ku kulangilila iciunda ca mavawelo, apo ifya kulangilila amavawelo fyali tafilasangwa. Mu fimfungwa fimbi, ifilembo fyalebomfiwa fyalicepeleko. Pa kulinganya bamanyuskripiti bonse abacilipo casangwa ukuti ubupilibulo bwa malembo ya Baibolo tabwaalulwa. Nalyo line calilangililwa ukuti insopelo ne mpendwa ya filembo fyalipusana kuli manyuskripiti imo na imo.

Ukusokota ifyebo ifyo batila fyalibelama kwashintilila umupwilapo pa malembo ayashaluka. Ukwalula Icilembo cimo kuti kwalufyanya ne mitantikile ya fyebo fine. Lesa alibakilila ifyebo fyakwe muli Baibolo. Lelo tabakilila icilembo cimo na cimo, pantu tayangwa sana ku tuntu utunono pamo nga ukwaluka kwa nsopelo ukubako mu kupita kwa nshita. Cine cine ici cilanga fye apabuuta tutu ukuti Lesa taafisako ifyebo fimo muli Baibolo.—Esaya 40:8; 1 Petro 1:24, 25.

Bushe Tulakabila Ifyebo Fyafiswa mu Baibolo?

Umutumwa Paulo alembele ukwabula ukulamba ukuti “amalembo yonse yantu yapuutwamo kuli Lesa, kabili ya mulimo ku kusambilisha, ku kwebaula, ku kulungika, ku kufunda kwa mu bulungami; ukuti umuntu wa kwa Lesa abe uwapwililila, uwaiteyanya ku kubombo mulimo onse usuma.” (2 Timote 3:16,17) Ubukombe bwaba mu Baibolo ubwaumfwika kabili ubwabula ukulamba tabwayafya ukumfwa nelyo ukubomfya, lelo abengi balibusuula. (Amalango 30:11-14) Ifyebo fya kusesema ifyalembwa mu kumfwika ifisangwa mu Baibolo fishininkisha ukuti yalipuutwamo. * Ukupusanako ne fyebo fyafiswa, ukusesema kwa mu Baibolo, takwaumina kumo, kabili “takwaba ukwa kuiilwila.”—2 Petro 1:19-21.

Umutumwa Petro alembele ukuti “tatwakonkelele imilumbe iyashikwa ku bucenjeshi, ilyo twamulengele ukwishiba amaka no kwisa ifya kwa Shikulwifwe Yesu Kristu.” (2 Petro 1:16) Imfundo ya kuti Baibolo yalikwata ifyebo fyafiswa, yaletwako na malele ya ciYuda, pa kubomfya “imilumbe yashikwa mu bucenjeshi” iifisa no kulufyanya ubupilibulo bwaumfwika ubwa malembo yapuutwamo aya Baibolo. Ukwabula ukulamba Amalembo yene aya ciHebere yalibinda amalele.—Amalango 13:1-5; 18:9-13.

Fintu twaba aba nsansa ukukwata ubukombe bwaumfwika ubwa Baibolo na makambisho, ifingatwafwa ukwishiba Lesa! Ici e cawama sana ukucila ukwesha ukusambilila pa lwa kwa Kalenga ukupitila mu kusokota ifyebo fyafiswa ifya kuiilwila ifya kwelenganya fye ukupitila mu kubomfya bakompyuta.—Mateo 7:24, 25.

[Amafutunoti]