Baibolo Citabo umo Twingasanga Icine ico Twingacetekela
Ukufuma fye na kale, abantu aba nkulilo shalekanalekana balimona ukutila ifyo Baibolo ilanda fya cine. Muno nshiku abantu abengi balakonka ifyo Baibolo ilanda. Na lyo line, abantu bamo balanda ukuti ifyaba mu Baibolo te kuti fitwafwe kabili amalyashi yabamo ni nshimi fye. Inga imwe, bushe mwalicetekela ifyaba mu Baibolo? Bushe ifyaba muli Baibolo fya cine?
UMULANDU MWINGACETEKELELA IFYABA MU BAIBOLO
Finshi fingalenga mwacetekela ifyaba mu Baibolo? Tontonkanyeni pali ici, nga ca kuti cibusa wenu pa myaka iingi alamweba icine, kuti mwamucetekela. Bushe Baibolo na yo kuti twaicetekela nga filya tucetekela cibusa wesu uulanda icine? Lekeni tulande pali fimo ifilanga ukuti Baibolo ilalanda icine.
Abalelemba Baibolo Bali ne Cishinka
Abalelemba Baibolo bali ne cishinka ica kuti tabalefisa ne filubo balepanga. Ku ca kumwenako, kasesema Yona alilandile pa fyo pa nshita imo akeene ukumfwila Lesa. (Yona 1:1-3) Na kuba mu mashiwi ya kulekeleshako ayo Yona alembele mwi buuku lyakwe, alilandile pa fyo Lesa amulungike, lelo talandilepo pa fyo ayalwike. (Yona 4:1, 4, 10, 11) Filya abalelemba Baibolo bali ne cishinka filanga fye ukuti balefwaya ukulemba ifya cine.
Ifyo Baibolo Ilanda Kuti Fyatwafwa
Bushe fyonse ifyo Baibolo ilanda kuti fyatwafwa? Ee kuti fyatwafwa. Ku ca kumwenako, moneni ifyo Baibolo ilanda ifingalenga twatwalilila ukumfwana bwino na bantu. Itila: “Fyonse ifyo mufwaya abantu ukuti balemucitila, e fyo na imwe mulebacitila.” (Mateo 7:12) Baibolo ilanda no kuti: “Ukwasuka ukwafuuka kunasha ubukali, lelo amashiwi ya kukalifya yalenga umuntu ukukalipa.” (Amapinda 15:1) Kanshi twamona ukuti ifyaba mu Baibolo kuti fyatwafwa nga filya fine fyaleafwa abantu ilyo bafilembele.
Amalyashi ya Kale Ayabamo ya Cine
Ifingi ifyo bashula mu mushili filanga ukutila abantu, incende e lyo na malyashi yalembwa mu Baibolo ya cine. Lekeni tulandeko pa lyashi limo ililanga ukuti ifyaba mu Baibolo fya cine. Baibolo ilanda ukuti mu nshiku sha kwa Nehemia, abena Turi (Abena Foinike abafumine ku Turi) abaleikala mu Yerusalemu “baleleta isabi ne misango yonse iya fya kushitisha.”—Nehemia 13:16.
Bushe kwaliba ifilanga ukuti ifyebo fyaba pali ili Ilembo fya cine? Ee, e ko fyaba. Abashula ifya mu mushili balisanga ifipe fya ku Foinike mu calo ca Israel, kabili ifi basanga filanga fye ukuti abaleikala mu Foinike na baleikala mu Yerusalemu nalimo balecita amakwebo. Na kabili, balisanga imyunga ye sabi lya muli Bemba wa Mediterranean mu Yerusalemu. Abashula ifya mu mushili balanda ukuti bashimakwebo e baleleta isabi ku Yerusalemu ukufuma ku ncende sha kutali isha lulamba lwa bemba. Ilyo uwasambilila umo amwene iyi imyunga ye sabi alandile ukuti: “Filya Baibolo ilanda pali Nehemia 13:16 ukuti abena Turi baleshitisha isabi mu Yerusalemu, fya cine.”
Ifyo Baibolo Ilanda pa fya Sayansi fya Cine
Baibolo ilanda sana pa fya mapepo na pa malyashi ya kale. Na lyo line, ifyo ilanda pa fya sayansi fya cine. Lekeni tulandeko pa cintu cimo icilanga ukuti ifyo Baibolo ilanda pa fya sayansi fya cine.
Napapita nalimo imyaka 3,500 ukufuma apo Baibolo yalandiile ukuti isonde lyaikala “apashaba kantu.” (Yobo 26:7) Ifi te fyo inshimi sha kale shalelanda. Inshimi ishingi shalelanda ukuti isonde lyaleelela pa menshi nelyo ukwikala pali fulwe umukalamba. Na lintu papitile imyaka nalimo 1,100 ukufuma apo ibuuku lya kwa Yobo lyalembelwe, abantu balifililwe ukusumina ukuti isonde lyaikala apashaba kantu, balemona kwati paliba apo lyaikala. Lelo papitile fye imyaka 300 ukufuma mu 1687 ilyo Isaac Newton asangile ukuti kwaliba amaka ayatinta ayalenga isonde ukwikala apashaba kantu. Ifi Isaac Newton asangile filanga fye ukuti ifyo Baibolo yalandile imyaka ukucila pali 3,000 iyapita, fya cine.
Amasesemo Yaba mu Baibolo ya Cine
Bushe amasesemo yaba mu Baibolo ya cine? Lekeni tulandeko pa fyo Esaya aseseme pa konaulwa kwa musumba wa Babiloni.
Ifyo Aseseme: Muli ba 700 B.C.E., Esaya uwalembeleko Baibolo alandile ukuti umusumba wa Babiloni, uwali no kuba umusumba ukalamba uwa calo cakwatishe amaka, wali no konaulwa kabili abantu bali no kuleka ukwikalamo. (Esaya 13:17-20) Esaya alilandile no kuti umwaume uwali no kutungulula abashilika pa konaula uyu umusumba ni Sailasi. Na kabili, Esaya alilandile no kuti Sailasi na bashilika bakwe bali no ‘kukamya’ imimana pa kwingila mu musumba kabili bali no kusanga impongolo sha uyu musumba tashiselwe.—Esaya 44:27–45:1.
Ifyo ubu Ubusesemo Bwafikilishiwe: Ilyo papitile imyaka nalimo 200 ukutula apo Esaya asesemene ubu ubusesemo, imfumu ya bena Persia yalisanshile umusumba wa Babiloni. Bushe ni mfumu nshi iyi ine? Ni Mfumu Sailasi. Apo calikosele ukwingila mu musumba wa Babiloni, Sailasi aebele abaume bakwe ukwimba umufoolo pa kuti bapaatule umumana wa Yufrate uwashingulwike ifibumba fya musumba wa Babiloni. Ifi bacitile fyalengele amenshi ya mu mumana wa Yufrate ukucepa ica kuti abashilika ba kwa Sailasi balyabwike uyu mumana ukwabula ubwafya. Icapapwishe ca kuti abena Babiloni tabaisele impongolo ishaloseshe ku mumana wa Yufrate. E ico abashilika ba kwa Sailasi baingile mu musumba wa Babiloni ninshi impongolo nashisuka kabili balionawile.
Bushe filya Esaya aseseme ukuti tapali abali no kulaikala muli uyu musumba fyalifikilishiwe? Kwena abantu balitwalilile ukwikala muli uyu musumba pa myaka iingi. Na lyo line, pali ino nshita takwaba abekala pa ncende apaali umusumba wa Babiloni. Pali iyi incende iyaba mupepi no musumba wa Baghdad ku Iraq paba fye ifitantaala, kabili ici cilanga fye ukuti filya Esaya aseseme fya cine. Kanshi twamona ukuti Baibolo ilalungika na lintu ilanda pa fikacitika ku ntanshi.
