IFILECITIKA MU CALO | ISONDE
Isonde
Nangu ca kuti isonde lilapanga umwela, ifya kulya, na menshi ayasuma, abantu baleya baleonawilako fye inshila isonde lipangilamo ifi fintu. Basayantisti balebombesha pa kuti basange inshila ya kucefeshamo ubu bwafya.
Australia
Ba Vincent Post ababomba pa Flinders University iya ku Adelaide batile, “kale amenshi ya muli fibemba tayafulile nga ifi yafula pali nomba,” ica kuti amenshi ya muli fibemba yaliselela sana ku mulundu ukucila ifyo cali kale. Na kabili, ‘amenshi ya muli fibemba yaliisula ica kuti yalifimba ne ncende shimo umo amenshi ya mfula yaleya mukwikalila mu mushili.’ Abasambilila basanga ukuti pa nshi ya fibemba paliba amenshi ayasuma ayengi nga nshi nalimo ukufika na kuli 500,000 km3. Basayantisti batila aya amenshi kuti yaisayafwa abantu ukucila amamilioni 700 abashakwata amenshi ayasuma aya kunwa.
Iciswebebe ca Sahara Desert
Hafu ya nama ishalekanalekana ishikalamba ishali mu ciswebebe ca Sahara shalipwa nelyo shashala fye ishinono icine cine. Fimo ifyalenga ubu bwafya ni nkondo e lyo no kulunga sana ishi inama. Mu fiswebebe mwaliba ifya mweo ifyalekanalekana nga filya caba na mu mpanga, lelo abafwailikisha pa fintu batila, “basayantisti tababika amano ku fya mweo ifyaba mu fiswebebe pa mulandu wa kuti takwaba indalama ishingi isha kubomfya pa kucita ifi.” E ico calyafya sana ukucingilila ifya mweo ifyaba mu ciswebebe.
Isonde
Casangwa ukuti umuntu umo pa bantu 8 abafwile mu 2012 afwile pa mulandu wa kupema umwela wafiko. Akabungwe ka World Health Organization katile, “muno nshiku umwela wafiko uleleta sana amalwele no kwipaya abantu.”