“Naotokeele nkashi yandi no kupunka icibi bubi bubi ica kuti na kashimbi ka ku ciibi kalitulile icibumba. Lyonse nga namona cilya cipunda catulike naleibukisha ukuti filya nacitile fyabuwelewele.”—E fyalandile Diane . *

“Naotokeele batata nati, ‘Tamwaba bwino tata!’ nasha napama ne cibi. Nomba ilyo tacilaisalika, nalimwene ukuti batata balyumfwile sana ububi, kabili nalilangulwike pa mashiwi nabebele.”—E fyalandile Lauren .

Bushe na imwe mwalicitapo ifi fyacitile Lauren na Diane? Nga ni fyo, cino cipande calamwafwa sana.

Ukupuuka mu bukali kuti kwaonaula ishina lyobe. Briana uwa myaka 21 atile: “Naletontonkanya ukuti abantu bafwile fye ukwishiba ukuti ndi mukali. Nomba ilyo namwene ifyo abantu bamoneka abawelewele nga bafilwa ukulama ubukali, e lyo nailwike ukuti kanshi e fyo na ine bambi bamona!”

Baibolo itila: “Uukalipa bwangu acita ifya bupumbu.”—Amapinda 14:17.

Ubukali kuti bwalenga bambi balakutaluka. Daniel uwa myaka 18 atile: “Nga wapuuka mu bukali, abantu bambi te kuti bakucindike.” Elaine uwa myaka 18 nao atile: “Ukufulwa bwangu takwawama, kulenga fye abantu balakutiina.”

Baibolo itila: “Wibikana icibusa no ufulwa bwangu; kabili wilapalama ku muntu wa cipyu.”—Amapinda 22:24.

Kuti wacefyako ubukali. Sara uwa myaka 15 atile: “Ca cine ukutila limo kuti kwacitika ifintu ifya kuti fya kukalifya, lelo kuti walama inshila wingalangilamo ifyo uleyumfwa. Taulingile ukupuuka mu bukali.”

Baibolo itila: “Uukokola ukukalipa awama ukucila impalume, no ulama ubukali bwakwe awama ukucila uwapoka umusumba.”—Amapinda 16:32.

Panga ifya kucita pa kuti ukaleke icipyu. Mu nshita ya kulanda ukuti, “E fyo naba fye ifi fine,” kuti waipimina inshita ukuti muli iyi myeshi walalwisha ukucefyako ubukali, nalimo kuti waipeela imyeshi 6. Muli iyi myeshi, ufwile ukulalemba ifyo ulecita. Nga wapuuka mu bukali, lemba (1) icacilenga, (2) ifyo wacicita, na (3) ifyo wacilinga ukucita no mulandu ukucita ifyo kwingawamina. Lyena umuku ukakonkapo uo bakakukalifya ukacite ifyo walemba ukuti e nshila iisuma iyo ufwile ukucitilamo ifintu. Eshako ukucita ifi: Ulelemba nomo ulecita bwino! Ku ca kumwenako, ulelemba ifyo umfwa bwino nga wailama.—Ilembo ilingakwafwa: Abena Kolose 3:8.

Uletekanya. Nga kwaba icintu ica kukalifya nelyo umuntu akukalifya, wilalanda fye conse icaisa ku mukoshi. Uletekanya. Erik uwa myaka 15 atile: “Nga natekanya, cilalenga natontonkanya ilyo nshilacita nelyo ukulanda icingalenga naumfwa ububi pa numa.”—Ilembo ilingakwafwa: Amapinda 21:23.

Esha ukwishiba icacilenga. Inshita shimo kuti wakalipa pa mulandu wa kuti icikukalifye e co uletontonkanyapo fye. Esha ukutontonkanya na pa fyo abacikukalifya baleumfwa. Jessica atile: “Nangu fye ni lintu abantu baacita ifyabipa nelyo balanda amashiwi ya musaalula, ilingi line ntontonkanya pa cilengele umuntu acite ifyo, kabili ici cilangwafwa ukwishiba ico bacicitile fyo.”—Ilembo ilingakwafwa: Amapinda 19:11.

Nga cayafya, fumapo fye. Baibolo itila: “Ilyo ukuumana takulaima, fumapo.” (Amapinda 17:14) Nga fintu ilembo lilandile, limo cilawama ukufumapo fye nga ca kuti ifintu fyabipa. Lyena, mu nshita ya kuti uletontonkanya fye pa fyacicitika ifingalenga wafulilwako, fwayako fimbi ifya kucita. Umukashana we shina lya kuti Danielle, atile “Ukutukusha umubili kulangafwa ukukanaba na masakamika kabili kulangafwa ukukanapuuka mu bukali.”

Ulesulako fye. Baibolo itila: “Nga ca kuti mwakalipa, mwileka ubukali bwenu bumulenge ukubembuka. Landileni mu mutima wenu, . . . no kuba tondolo.” (Amalumbo 4:4) Kwena tacabipa ukukalipa. Nomba, cinshi ufwile ukucita nga wakalipa? Richard atile: “Nga uleleka bambi ukukukalifya ninshi e batendeka ukulakutungulula. Kanshi ufwile fye ukusuulako!” Nga wacita ifi, ninshi ukalalama ubukali mu nshita ya kuti ubukali e bo bulekutungulula.