Ukutamba Ifishimoneka—Cinshi Kusokolola?

FINSHI abantunse basanga lintu babomfya ifisolobelo fyapangwa lelo no kumona ifyo bashalemona kale? Ukwabula ukutwishika, ifisolobelo kuti fyabafwa ukwishiba ifyo bashaishibe kale.—Moneni akabokoshi kali pe samba.

Kale abengi baishibe ukuti icalo e caba pa kati na nkati ka bubumbo bonse. Lelo ilyo babomfeshe telesikopo basangile ukuti amaplaneti, ne calo cine, fyalikwata umo fipita ilyo fileshinguluka akasuba. Mu myaka ya nomba line, ukutula apo abantu bapangila bamaikrosikopo bakwatisha amaka, abantunse baliceeceeta atomu kabili balimona ne fyo amaatomu yamo yakumbinkana na yambi no kupanga ico beta ati molekyu.

Tontonkanyeni pa mipangilwe ya molekyu wa menshi, ayaba cintu cakatama ku bumi. Pa mulandu wa fyo amaatomu yabili aya hydrogini yapangwa, yalasakaana na atomu umo fye uwa oxygini mu nshila ya kupapusha ukuti yapange molekyu wa menshi, kabili mwi toni limo ilya menshi mwaba imintapendwa ya mamolekyu! Cinshi ukuceeceeta kwa molekyu no kutontonkanya  pa kwalukaaluka kwa menshi pa nshita shapusanapusana kwingatusambilisha?

Amenshi Yaba Cintu ca Kupapusha

Nelyo ca kutila amatoni ya menshi yamoneka ukukaanapikana, amenshi yeka yeka yalipikana nga nshi. Na kuba, Dokota John Emsley, kalemba wa sayansi pe sukulu likalamba ilya Imperial College, mu London, ku England, atile amenshi “yalisambililwapo sana ukucila pa miti yonse, lelo ifyo baishiba pa lwa yene finono ukucila ifyo baishiba pa lwa miti.” Magazini ya New Scientist yatile: “Amenshi e yabomfiwa sana pa fintu fyonse ifyaba muno Calo, nangu line yaba cisungusho cacilapo.”

Dokota Emsley alondolwele ukutila nelyo amenshi yamoneka ukukaanapikana, “yalipikana ukucila icili conse mu fyo yalukaaluka.” Ku ca kumwenako, atile: “Conse icilembwa muli uyu musango H2O cifwile caba mwela, . . . lelo amenshi nangu ca kuti yalembwa H2O yena te mwela. Kabili, amenshi nga yatalalisha . . . , yasanguka nge libwe, atemwa amenshi makasa, yaleleela tayebila,” nge fyo cilingile ukuba. Ukulanda pali uku kwalukaaluka kwa menshi ukwaibela, Dokota Paul E. Klopsteg, uwali kale presidenti wa kabungwe ka American Association for the Advancement of Science, atile:

“Ifi amenshi yacita fyaliba bwino ku kupususha ifya mweo ifikalamo pamo nge sabi. Tontonkanyeni ifingacitika nga ca kutila ilyo amenshi yatendeka ukusanguka amenshi makasa, yakaana ukweleela yaibila. Amenshi makasa kuti yatwalilila ukupangwa mpaka umumana onse wasanguka amenshi makasa, no kwipaya ifya mweo fyonse nelyo ifyafulilako.” Dokota Klopsteg atile uku kwalukaaluka kwa menshi ukushenekelwa “bushininkisho bwa kuti kwaliba umo uwafikapo mu kutontonkanya kabili uwakwata imifwaile ku bubumbo bonse.”

Ukulingana na magazini wa New Scientist, abaceeceeta nomba baletontonkanya ukutila nabeshiba icilenga amenshi ukwalukaaluka muli iyo nshila yaibela. Bapangako umutande wa kubalilapo uulangilila libela ukwabula ukulufyanya ifyo amenshi yafula no kwanguka ilyo yalesanguka amenshi makasa. Abaceeceeta balishininkisho kuti “icasuko kuli ici cipesha mano, caba mu kutalukanya amaatomu ya oxygini uwaba mu menshi makasa mwine.”

Bushe iyo mibombele taili ya kusungusha? Umuntunse calimwafya ukumfwikisha molekyu umoneka fye nga kantu akanono. Kabili ukutontonkanya ukuti imibili yesu yaisulamo amenshi kulatupapusha! Bushe na imwe mulamona uyu molekyu wa kupapusha, uwapangwa na maatomu yatatu ayafuma ku fintu fibili, ngo “bushinino bwa kuti kwaliba amano yakalamba ne mibombele yabamo imifwaile”? Lelo, uyu molekyu wa menshi alicepesha kabili tapikana sana nge fyapikana amamolekyu yambi.

Amamolekyu Yacilamo Ukupikana

Amamolekyu yamo yapangwa na maatomu ayengi ayafuma sana sana ku fintu 88 ifyaba pano calo. Ku ca kumwenako, molekyu ya DNA (amashiwi yaipifiwa aya deoxyribonucleic acid), yakwata ifyebo filangilila ifyo icintu conse ica mweo cikaba, kuti yaba ne mintapendwa ya maatomu aya fintu ifingi!

Te mulandu no kupikana kwa iko, molekyu ya DNA yalicepesha nga nshi, ukufuma pa lutwe na pa lutwe yaba fye bamilimita 0.0000025, ica kuti pa kuti fye imoneke kano babomfya maikrosikopo yakwatisha maka. Akale tabaishibe ukuti DNA ilalangilila kabela ifyo umuntu akaba mpaka ukwisafika na mu mwaka wa 1944. Uku kusanga kwabalamwine ukuceeceeta kwakosa ukwa uyu molekyu wapikana.

Lelo, DNA na menshi mamolekyu fye yabili ayaba pa misango iingi iyapusanapusana ayabomfiwa mu kupangwa kwa fintu. Kabili apo fyonse fibili ifipema ne fishipema fyalikwata amamolekyu ayengi, bushe kuti twatila ubupusano bwafiko bunono?

Pa nshita ntali, e fyo abantu abengi baletontonkanya. Uwasoma ifya bumi bwa tuntu tupema utwacepesha Michael Denton atile: “Isubilo lya kuti ukwishibilapo na fimbi pa fyo umuti ubomba mu mubili kwali no kupwisha ubupusano bwaba pa kati ka fipema ne fishipema lyalilandilwepo mu kulungatika kuli bakalemba abengi mu myaka ya muli ba 1920 na 1930.” Lelo, bushe finshi basukile basanga?

Ubumi Bwalisumbukisha Kabili Bwaliibela

Nangu ca kutila basayantisti baenekele ukusangako ukwaluka kwa pa kubala ukwa kuti ifipema fyasanguka ifishipema, Denton atile ukukanasangako ukwaluka “kuli pele pele kwalishininkishiwe  pa numa ya kwishibilapo ifipya pa lwa molekyu ku kutendeka kwa ba 1950.” Ilyo Denton alelondolola icishinka caumfwika ico na lelo line basayantisti basuminishako, atile:

“Nomba natwishiba ubupusano bwaba pa fipema ne fishipema, kabili natwishiba no mulandu fyonse fyabela ifya kupapusha nga nshi kabili ifyapusana. Ulusandesande lwa fipema lwalipusana no lusandesande lwapikana sana ulwa fishipema, pamo nga krustali nelyo akapapatu ka mfula yabuuta, ubu bwaba bupusano ubukalamba kabili ubwakumanina nga fintu mwingelenganya.”

Ici tacilepilibula ukuti ukupanga molekyu kwalyanguka. Icitabo ca Molecules to Living Cells cilondolola ukuti “utwapanga molekyu tweka tweka twalipikana.” Kabili catila, nangu cibe fyo, ukupanga bamolekyu kuti kwaba “ukwayanguka icine cine nga ku kulinganya kuli fyonse ifyacitilwe pa kupanga ulusandesande ulupema ulwabalilepo.”

Insandesande kuti shabako pa lwashiko ukupala ifya mweo fimbi, ifyapala utushishi, nelyo kuti shakumbinkana ne nsandesande shimbi, nga filya umubili wa muntu waba. Insandesande 500 isha bukulu bwalinga e sho bengabika pamo no kupanga akalitoni kali pa mpela ya uno sentensi. E co te cakupapa ukumfwa ukuti imibombele ya lusandesande te kuti imoneke ku linso lyeka lyeka. Kanshi, lyene, cinshi cintu maikrosikopo isokolola ilyo muletamba pa lusandesande lwa mubili wa muntu?

Bushe Ulusandesande Lwaipangile fye Nelyo Kwaliba Uwalupangile?

Ica kubalilapo, umuntu te kuti akaane ukupapa pa kupikana kwa nsandesande ishipema. Kalemba wa sayansi umo alandilepo ukuti: “Nangu fye pa kukula kwa lusandesande lushapikana kulaba imibombele iingi iicitika mu kati ka ulo lusandesande mu nshila ya muyano nga nshi.” Aipwishe ukuti: “Ni shani fintu mu lusandesande lwacepesha, mwingacitika imibombele yalekanalekana ukufika kuli 20,000 pa muku fye umo?”

Nangu fye ka lusandesande kalekeleshako ubunono pali shonse, Michael Denton akapashenye kuli “fakitare iinono iyapangilwa no tupimfya twapikana utwa molekyu, utwapangwa ne mintapendwa ya maatomu yapikana icine cine ukucila pali mashini yonse iyo umuntunse apanga kabili iyacila pali conse icishipema pano calo.”

Basayantisti na ndakai line bacili abapeshiwa amano pa kupikana kwa  lusandesande, ukulingana no kulandapo kwa The New York Times ya pa February 15, 2000, yatile: “Ilintu abasoma ifya bumi balundapo ukusambilila kwabo pa lwa mibombele ya nsandesande, e lyo no mulimo wa kupituluka muli fyonse ifyo bacita kale umoneka ukukoselako.” Ulusandesande lwa muntunse lwalicepesha e cilenga no kukaanalumona, lelo cila nshita imfyalo 30,000 ukufuma pali 100,000 shiba nge shileshibantukila, shilabomba imilimo sha iko lyonse mu kati ka lusandesande nelyo ukwangwa ifyebo fifuma ku nsandesande shimbi.”

Inyunshipepala ya Times yaipwishe ukutila: “Bushe akantu kacepesha umusango yu no kupikana kuti kaceeceetwa shani? Kabili nelyo ca kuti batesekeshako fye ulusandesande lwa muntu lumo pa numa ya kubombesha, insandesande shonse mu mubili shaba ukucila pali 200 ishapusanapusana.”

Magazini wa Nature, mu cipande caleti: “Bamashini Bene Bene aba Bubumbo,” yashimike pa lwa kusanga kupya ukwa tumashini tunono utwaba mu lusandesande lumo na lumo ulwaba mu mubili. Utu tumashini tulashinguluka pa kupanga adenosine triphosphate, intulo ya maka iya nsandesande. Sayantisti umo alitontonkenye sana no kusosa ukutila: “We cintu ubukulu twingapwishishisha nga ca kuti twaishibe ukwelenganya no kupanga bamashini bengabomba nge fyo twamona ku mibombele ya nsandesande!”

Taleni tontonkanyeni fye pa mibombele ya lusandesande! Ubwingi bwa fyebo fyaba muli DNA ya lusandesande lumo fye ulwa mu mubili wesu kuti fyalembwamo pa mabula mupepi na 1,000,000 aya bukulu bwaba nge bula lino! Icacilapo, ca kuti lyonse ilyo ulusandesande lwayakanikana no kupangamo ulupya, ifyebo fimo fine filaba na mu lusandesande lupya. Bushe kuti mwatontonkanya ukuti ulusandesande lumo—shonse pamo shaba amatrilyoni 100 mu mubili wenu—shapokeleko shani ifi fyebo? Bushe ifi fyonse fyacitike mu kupumikisha fye, nelyo Kelenganya Wapulishamo e wabombelepo?

Nalimo na imwe mwasondwelela ngo wasoma ifya bumi Russell Charles Artist asondwelele. Atile: “Tulolenkene na mafya ayengi, kabili ayo tushingapwisha, ilyo tuleesha ukulondolola fyo ulusandesande lwatendeke, na ifyo lubomba ukwabula ukuleka, amafya yakapwishishiwa fye nga twapampamina pa kupelulula na mano ya kuti kwaliba umucetekanya no muntontonkanya uwalengele ukuti kube ulusandesande.”

Umuyano wa Kupapusha uwa Fintu

Mu myaka ya kale, Kirtley F. Mather, uwali pali ilya nshita profesa wasoma ifya mabwe no mushili pa yuniversiti ya Harvard, afikile pa nsondwelelo ya kuti: “Twaikala mu calo, icishaishileko mu kupumikisha nelyo ukupitila mu kwalukaaluka, lelo icibomba mwi Funde na mu Muyano. Imibombele ya ciko yalipwililika nga nshi kabili yalinga ukupeelo mucinshi. Tontonkanyeni pa mutande wa fipendo fya fintu fyabako mu bubumbo ifitulenga ukuti tupeele ifipendo fyakonkana ku maatomu ya cintu cimo cimo.”

Natulandeko panono pa “fipendo fya kupapusha.” Pa fyaishibikwe * ku ba kale pali na golde, silfere, umukuba, kapotwe, ne cela. Arseniki, bismuth, na antimoni fyali fintu fyaishibikwe ku basomene ifya miti mu Nkulo sha pa Kati, na pa numa muli ba 1700, ifingi fyalisangilwe. Mu 1863 sipekitrosikopo, iilekanya amalangi yapusanapusana ayo icintu cimo na cimo cisanika, yalibomfiwe ku kwishibilako indiumu, e kuti icintu calenga 63 pa fyasangwa fyonse.

Pali ilya nshita umwina Russia wasoma ifya miti Dmitry Ivanovich Mendeleyev  asondwelele ukuti amaelementi tayapangilwe mu cimfulumfulu. Kuli pele pele, pa March 18, 1869, amashiwi yakwe aya kulanda pa cipande caleti “An Outline of the System of the Elements” yabelengelwe ku bali mu kabungwe ka Russian Chemical Society. Muli uku kulandapo kwakwe atile: ‘Ndefwaya ukusangako inshila imo iishili ya mankumanya iya kutantikilamo amaelementi ukulingana no mo yakonkanina pa kubomfya amafunde yashininkishiwa kabili aya kulungatika.’

Mwi pepala line li ilyalumbuka, mwali ukusobela kwa kwa Mendeleyev ukwa kuti: “Tuleenekela ukusangako amaelementi na yambi ayashaishibikwa kabili ayashapikana; pamo nga aluminiamu na silicon, amaelementi yakwata amaatomu yafina ukwambila pa 65 ukufika pa 75.” Mendeleyev ashileko apakwisalemba amaelementi 16 ayapya. Ilyo bamwipwishe ukupeelako ubushininkisho bwa fyo alesobela, atile: “Nshifwile no kumulanga ubushininkisho. Amafunde ya cifyalilwa, ayashaba nga mafunde ya mashiwi, yalishinina pa lwa ico umupwilapo.” Kabili atile: “Ndesubila ukuti ilyo kukaba ukusanga amaelementi yandi ayashilati yeshibikwe, abantu abengi bali no kukutika kuli ifwe.”

Ifyo fine e fyo cali! Encyclopedia Americana ilondolola ukuti, “Mu myaka 15 iyakonkelepo, galliumu, scandiumu na germaniumu, ifintu fyapalene sana ku fyo Mendeleyev asobele, fyalisangilwe kabili ici calengele no kuti kube ukupanga umutande wa miti no kulumbuka kwa muntu wine uwapangile uyu mutande.” Mu kutendeka kwa mwanda wa myaka uwalenga 20, amaelementi yonse ayaishibikwa yalisangilwe.

Ukwabula ukutwishika, fintu uuceeceeta ifya miti, Elmer W. Maurer, alandile, “uyu mutande ushaiwamina tawingaba uwa mankumanya.” Ukulanda pa lwa mutande usuma uwa maelementi ukuti waishileko fye mu mankumanya, profesa wa fya miti John Cleveland Cothran atile: “Pa numa ya kusanga amaelementi yonse ayo [Mendeleyev] asobele, na fintu yapalana ne fyo asobele, kwafumishepo ukutunganya kwa kuti yaishilebako mu mankumanya. Ukulandapo kwakwe takwainikwe ukuti ‘Umutande wa Mankumanya.’ Lelo, kwainikwe ukutila ‘Umutande wa mwi Funde.’”

Ukusoma sana pa lwa maelementi ne fyo yakumbinkana no kupanga fyonse ifyaba mu lwelele kwalengele uwasoma sayansi wa bubumbo kabili uwalumbuka P.A.M. Dirac, profesa wa mapendo pa Cambridge University, ukusosa ukuti: “Inshila umuntu engacilondolwelamo ya kuti Lesa e waishibisha ifya mapendo yapikaanisha, kabili Abomfeshe amapendo yakosesha pa kupanga ifya mu muulu.”

Cine cine ca kucincimusha ukutamba amaatomu yacepesha, amamolekyu, ne nsandesande sha bumi kumo ne fipinda bushiku fya ntanda ifishaikulila kabili ifyaba ukutali uko amenso yeka yeka yashingamona! Ifyo twakolobondamo filenga umuntunse ukuicefya. Nga imwe muletilapo shani? Cinshi ifi fyamulangilila? Bushe mulamona ifyacila pa fyo amenso yenu yengamona?

[Futunoti]

[Akabokoshi ne Fikope pe bula 5]

Kwalyangufyanya Ilinso Teti Likumone

Apo ukubutauka kwa kwa kabalwe kwalyangufyanya, abantu ba mu mwanda wa myaka uwalenga 19 balanshenye ukuti beshibe nampo nga, pa kashita kamo, amabondo ya kwa kabalwe yonse kuti yaimina ibaka pa muku umo wine. Kuli pele pele, mu 1872, Eadweard Muybridge atendeke ukukopa ifikope ifyo mu kupita kwa nshita fyaputwile ifikansa. Asangileko inshila imo iya kukopelamo amafilimu ya fikope fibutukisha.

Muybridge atantike bakamela 24 no kubatalukanyako panono. Ku kakwiswilako no kwisalilako kamela imo na imo, akakileko tumyando uto acilingenye inshila yalepitamo bakabalwe, pa kuti cilya kabalwe alebutauka, nga afika pa ka mwando no kukakumpula kayafyutula akakwiswilako no kwisalilako. Ilyo baceeceetele ifikope ifyo bakopele basangile ukuti pamo pamo amabondo yonse yaleima ibaka muulu.

[Abatusuminishe]

Ukusuminishiwa na ba George Eastman House

[Icikope pe bula 7]

Amenshi makaasa yelela shani ukwabula ukwibila?

[Icikope pe bula 7]

Molekyu ya DNA ukufuma ku lutwe na ku lutwe yalepa amamilimita 0.0000025, lelo ifyebo yakwata kuti fyaisusha amabula 1,000,000

[Abatusuminishe]

Computerized model of DNA: Donald Struthers/Tony Stone Images

[Icikope pe bula 8]

Mu lusandesande lwa mubili lumo—shonse pamo shaba amatrilyoni 100—muba imintapendwa ya mibombele ya fya miti miti mu nshila yabamo umuyano

[Abatusuminishe]

Copyright Dennis Kunkel, University of Hawaii

[Ifikope pe bula 9]

Uwasoma ifya miti uwa ku Russia, Mendeleyev asondwelele ukuti amaelementi tayapangilwe mu mankumanya

[Abatusuminishe]

Courtesy National Library of Medicine