Icipandwa 6

Ifipesha Mano—Bushe mu Cine Cine Fyalicitike?

Ubushiku bumo mu 31 C.E., Yesu na basambi bakwe baleya ku Naini, umusumba mu kapinda ka ku kuso aka Palestine. Lintu bapaleme ku mpongolo ya musumba, bakumenye ibumba lya malilo. Uwafwile aali mulumendo. Nyina aali mukamfwilwa, kabili wene aali e mwana mwaune wakwe fye, e co nomba wene aali fye eka pa lwakwe. Ukulingana ne calembwa, Yesu “amwikatilwe inkumbu, no kutila kuli wene, Wilalila. Kabili ayako, akumya na ku busamba; awe abapingile baliiminine, na o atile, We mulumendo, ndekweba, nati, Ima. E lyo uwafwile aliimine, no kutendeko kulanda.”—Luka 7:11-15.

1. (Sanshako imitendekele.) (a) Cipesha mano nshi Yesu acitile mupepi no musumba wa Naini? (b) Ifipesha mano fyacindama shani mu Baibolo, lelo bushe abantu bonse basumino kuti mu cine cine fyalicitike?

LYABA lyashi lya kukafyo mutima, lelo bushe lya cine? Abengi bacisango kube cakosa ukusumina ukuti ifintu fya musango yo nga mu cine cine fyalibalile aficitika. Nangu ni fyo, ifipesha mano fyaba ulubali lushingafumishiwako ulwa calembwa ca Baibolo. Ukusumina muli Baibolo cipilibula ukusumino kuti ifipesha mano fyalicitike. Na kuba, icipasho conse ica cine ca Baibolo cashintilila pa cipesha mano cimo icacindamisha: ukubuushiwa kwa kwa Yesu Kristu.

Umulandu Bamo Tabasuminina

2, 3. Mutande nshi uwa kupelulula uo uwa mano ya buntunse uwa ku Scotland, David Hume abomfeshe mu kwesha ukushininkisho kuti ifipesha mano taficitika?

² Bushe walisumina mu fipesha mano? Nelyo bushe  uyumfwo kuti muli iyi nkulo ya busayansi, tacabamo ukupelulula ukusumina mu fipesha mano—uko e kuti, mu ficitika fishili fya lyonse ifyo fipeela ubushininkisho bwa kucilima kwacila pa buntunse? Nga tawasumina, tauli wa kubalilapo. Imyanda ibili iya myaka yapitapo, uwa mano ya buntunse uwa ku Scotland, David Hume akwete impika imo ine. Pambi kuti cabo kuti imilandu yobe iya kukanasumina yapala ku yakwe.

³ Ukukaanya kwa kwa Hume ku mfundo ya fipesha mano kwasanshishemo ifishinka fitatu ifyapulamo.¹ Ica ntanshi, alembo kuti: “Icipesha mano caba kutoba kwa mafunde ya cifyalilwa.” Umuntu ashintilila ukufuma ku nshita ishishingebukishiwa pa mafunde ya cifyalilwa. Alishibo kuti icintu kuti cawa nga capona, ukuti akasuba ka katula cila lucelo no kuwa cila bushiku, na fimbipo. Ukulingana ku mununsha, alishibo kuti ificitika lyonse fikakonka ifipasho fyapalana ifya musango yo. Takwaba nangu cimo icikabala acicitika ukufuma mu kumfwana na mafunde ya cifyalilwa. Ubu ‘bushinino,’ Hume ayumfwile, “bwabo bwakumanina ngo kupaasha ukuli konse ukufuma ku cakukumanya” icilwisha ukucitikako kwa fipesha mano.

4, 5. Milandu nshi ibili yabikwa pa ntanshi kuli David Hume ku kukanatungo kucitikako kwa fipesha mano?

⁴ Ukupaasha kwa cibili kuntu apeele kwali kwa kuti abantu balatumpikwa mu kwanguka. Bamo bafwayo kusumina mu fisungusho ne fipesha mano, ukucilisha lintu cili no kucita no butotelo, kabili ifingi ifiitwa ifipesha mano fyalyaluka ukuba ifibepekesho. Ukupaasha kwa citatu kwali kwa kuti ifipesha mano ilingi line ficitwa lipoti mu nshita sha butuutu. Lintu abantu bacililako ukuba abasambilila, ifipesha mano filacepelako ukucitwa lipoti. Nga fintu Hume acilumbulwile ukuti, “Ificitika fya musango yo ifya kupapusha taficitika mu nshiku shesu.” Muli fyo, ayumfwile ifyo cashininkisho kuti tafyabalile aficitika.

 ⁵ Ukufika kuli buno bushiku, ukupaasha ukwingi ukulwisha ifipesha mano kukonka ifi fishinte fya cinkumbawile, e co natulanguluke ukukaanya kwa kwa Hume, kumo na kumo.

Ukulwisha Amafunde ya Cifyalilwa?

6. Mulandu nshi tacabamo ukupelulula ukukaana imfundo ya fipesha mano pa fishinte fya kuti fyaba ‘kutoba kwa mafunde ya cifyalilwa’?

⁶ Ni shani pa lwa kukaanya kwa kuti ifipesha mano fyaba ‘kulwisha amafunde ya cifyalilwa’ kabili muli fyo te kuti fibe ifya cine? Lwa pa mulu, ici kuti camoneka ica kukoselesha; lelo bebeta icilelandwa mu cine cine. Ilingi line, icipesha mano kuti calondololwa nge cintu cimo icicitika ku nse ya mafunde ya lyonse aya cifyalilwa. * Caliba cicitika cabulo kwenekela nga shi ica kuti abatambako bashininwa nabacitilo bunte ku kucilima kwacila pa buntunse. E ico, cintu ukukaanya mu cituntulu kupilibula kwa kuti: ‘Ifipesha mano te kuti ficitike pantu fyaba ifya cipesha mano!’ Mulandu nshi te kulangulukila ubushininkisho pa ntanshi ya kutolokela ku kusondwelela kwa musango yo?

7, 8. (a) Mu kukuma ku mafunde ya cifyalilwa nga fintu twayeshiba, ni mu nshila nshi basayantisti babela abafunguluko muntontonkanya mu mimwene yabo ku lwa cingacitika ne cishingacitika? (b) Nga twasumina muli Lesa, cinshi na kabili tulingile ukusumina ukukuma ku bukulu bwakwe ubwa kucita ifintu fishili fya lyonse?

⁷ Icine ca kuti, abantu basambilila ilelo baba abacepako ukuipekanya ukucila ifyali David Hume ku kupampamino kuti amafunde yapalako aya cifyalilwa yaba aya cine ukuli konse kabili pa nshita shonse. Basayantisiti  bali abaitemenwa ukutunganya nampo nga, mu cifulo ca fipimo fitatu ifyaishibikwa ifya butali, ubufumo, no kusumbuka, kuti pambi kwabako ifipimo ifingi ifyalundwako mu bubumbo bonse.² Belenganya pa lwa kubapo kwa filindi fyafiita, intanda shakulisha ishimokoka ukufikila umutika wa shiko waba apepi no ushingalingwa. Mu bwina mupalamano wa shiko imipangilwe ya lwelele yasoswa ukuba iyanyonganikwa nga nshi ica kuti inshita iine iminina shilili.³ Basayantisiti bene balipaasha nampo nga, pe samba lya mibele imo imo, inshita kuti yabwelela ku numa mu cifulo ca kuya ku ntanshi!⁴

⁸ Stephen W. Hawking, Profesa umwina Lucas uwa fya Mapendo pa Cambridge University, lintu alelanda pa fintu ububumbo bonse bwatendeke, atile: “Mu mano ya kwelenganya kwaimikwa ukwa kwampana kwa cinkumbawile ukwa pa kati ka nshita ne cipimo . . . ukutendeka kwa bubumbo bonse kuli no kuba mutima ushingalingwa ushili wa lyonse ne ca kupiminako intamfu ne nshita, Pe samba lya mibele ya musango uyo, amafunde yonse ayaishibikwa aya sayansi ya cifyalilwa kuti yabongolola.”⁵ E co, basayantisiti ba muno nshiku tabasumina ukuti pa mulandu wa kuti icintu cimo nacipusana na mafunde ya lyonse aya cifyalilwa te kuti cicitike. Mu mibele ishili ya lyonse, ifintu fishili fya lyonse kuti pambi fyacitika. Mu cishinka, nga twasumina muli Lesa wa maka yonse, tulingile ukusumina ukuti akwata amaka ya kulenga ifishili fya lyonse—ifya cipesha mano—ificitika ifibako lintu calinga imifwaile yakwe.—Ukufuma 15:6-10; Esaya 40:13, 15.

Ni Shani pa lwa fya Kabepekesho?

9. Bushe ca cine ukuti ifipesha mano fimo fya kabepekesho? Londolola icasuko cobe.

⁹ Takwaba umuntu upelulula uwingakaano kuti takwabako ifipesha mano fya kabepekesho. Ku ca kumwenako, bamo batungo kukwata amaka ya kundapa abalwele ku citetekelo ca kundapa ica cipesha mano. Shiŋanga  wa cipatala, William A. Nolan, acicitile umulimo wakwe waibela ku kufwailisha ukundapa kwa musango yo. Akonkelele ukuitungo kwingi ukwa kundapa pa kati ka bonse babili bakondapa ba citetekelo aba evangelical mu United States na betwa abatumbula basumina mu mipashi mu Asia. Icafuminemo? Fyonse ifyo asangile fyali fya kumwenako fya kulengwe nsoni no bucenjeshi.⁶

10. Bushe uleyumfwo kuti icishinka ca kuti ifipesha mano fimo fyalilangililwa ku kuba ifya kabepekesho cishininkisho kuti ifipesha mano fyonse fya bucenjeshi?

¹⁰ Bushe ubucenjeshi bwa musango yo bupilibulo kuti ifipesha mano fya cine cine tafyabalile aficitika? Te fyo. Inshita shimo tumfwa ulwa ndalama sha bufi ishibikwa mu kubomba, lelo ico tacipilibulo kuti indalama shonse sha bufi. Abantu bamo abalwele babika icitetekelo cikalamba mu babepo kundapa, bashiŋanga ba bucenjeshi, no kupeele ndalama ishingi kuli bene. Lelo ico tacipilibulo kuti bashiŋanga bonse baba ba bucenjeshi. Bakalenga bamo baba abacenjela pa kubepekesha ifyalengwa “fya ntanshi.” Lelo ico tacilepilibulo kuti ifyalengwa fyonse fya kabepekesho. Nelyo icishinka ca kuti ifipesha mano fimo ifyatungwa fyaba mu kumonekesha fya kabepekesho tacipilibulo kuti ifipesha mano fya cine cine te kuti ficitike.

‘Ifipesha Mano Taficitika Nomba’

11. Cinshi cali ukukaanya kwalenga butatu ukwa kwa David Hume ku mfundo ya fipesha mano?

¹¹ Ukukaanya kwa citatu kwasupawililwe mu kulumbulula kwa kuti: “Ificitika fya kupapusha ifya musango  yo taficitikako mu nshiku shesu.” Hume tabalile amona icipesha mano, e co alikeene ukusumino kuti ifipesha mano kuti fyacitika. Uyu musango wa kupelulula, nangu cibe fyo, waba uwabulo kukonkanya. Uuli onse umuntu uutontonkanya ali no kusumina ukuti, pa ntanshi ya nshiku sha wa mano ya buntunse uwa ku Scotland, “ificitika fya kupapusha” fyalicitikeko ifyo fishabwekeshiwepo mu kati ka nshita ya bumi bwakwe. Ficitika nshi?

12. Fya kucitika nshi ifya kupapusha fyacitike mu nshita yapita ifyo fishingalondololwa na mafunde ya cifyalilwa ayo yabomba ilelo?

¹² Ku cintu cimo, ubumi bwalitendeke pano isonde. Lyene, imisango imo ya bumi yalipeelwe ubumi. Mu kupita kwa nshita, umuntu alimoneke, ukupeelwa amano, ukwelenganya, icipimo ca kutemwa, na maka ya kampingu. Takwaba sayantisti wingalondolola pa citendekelo ca mafunde ya cifyalilwa ayo yabomba ilelo ifyo ifintu fya musango yo ifishili fya lyonse fyacitikeko. Lelo twalikwato bushininkisho bwabako ubwa kuti fyalicitike.

13, 14. Fintu nshi fyaba ifyaseeka ilelo ifyo fyali no kumoneka ifipesha mano kuli David Hume?

¹³ Kabili ni shani pa lwa “ficitika fya kupapusha” ifyo fyacitika ukutula pa bushiku bwa kwa David Hume? Tutile nga twali na maka ya kwenda ukubwelela ku numa mu nshita no kumweba pa lwa calo ca lelo. Elenganya ukwesha ukulondololo kuti uwa makwebo mu Hamburg kuti alanda kuli umo amailosi amakana ukutaluka mu Tokyo ukwabula no kubilikisha ishiwi lyakwe; ukuti icangalo ca mupila wa ku makasa mu Spain kuti camonwa mu kushinguluke sonde lyonse nangu fye ni lintu cileyangalwa; ukuti ngalaba shakulisha apakalamba ukucila pa ngalaba sha pali bemba isha kasuba ka kwa Hume shilanina ukufuma pa mulu we sonde no kusenda abantu 500 ukupula mu lwelele amakana ya mamailosi mu maawala fye yanono. Bushe kuti waelenganya ukwankulako kwakwe? ‘Te kuti cicitike! Ificitika fya musango yo ifya kupapusha te kuti ficitike mu nshiku shesu!’

 ¹⁴ Lelo ‘ifya kupapusha’ fya musango yo filacitika mu nshiku shesu. Mulandu nshi? Pantu umuntu, ukubomfya ifishinte fya sayansi fintu Hume takweteko itontonkanyo, alisambilila ifya kupanga amalamya, batelevisioni, ne ndeke. Bushe cili, lyene, icacilapo ukwafya ukusumino kuti pa nshita imo iyapita Lesa kuti, mu nshila shintu na nomba line tushumfwikisha, apwishishe ifintu ifyo kuli ifwe fyaba ifipesha mano?

Ni Shani Twingeshiba?

15, 16. Nga ca kuti ifipesha mano mu cine cine fyalicitike, ni nshila nshi yeka fye twingeshibilamo pa lwa fyene? Langilila icasuko cobe.

¹⁵ Kwena, ukulando kuti ifipesha mano pambi fyalibeleko tacipilibulo kuti fyalicitike. Ni shani twingeshiba, muli uyu mwanda wa myaka uwalenga 20, nampo nga ku numa mu nshita sha Baibolo Lesa abombele ifipesha mano fya cine cine ukupitila mu babomfi bakwe pano isonde nelyo iyo? Bushininkisho bwa musango nshi wingenekela ubwa fintu fya musango yo? Elenganya umuntu ushatumpuluka uwasendwa ukufuma mu mwabo mwi teshi ukuyatandalila umusumba ukalamba. Lintu abwela, ni shani engalondolola ku bantu bakwe ifisungusho fya kutumpuluka? Te kuti alondolole fintu motoka ibomba nelyo umulandu inyimbo shifumina muli radio isendwa. Te kuti akuule kompyuta ku kushininkisho kuti icintu ca musango yo e ko caba. Conse cintu engacita kulanda cintu amona.

¹⁶ Twaba mu mibele imo ine nge ya ulya muntu. Nga Lesa mu cine cine alibombele ifipesha mano, inshila fye  yeka twingasambililamo pa lwa fyene ili kufuma kuli bansangwapo. Bansangwapo te kuti balondolole ifyo ifipesha mano fyacitike, nelyo te kuti bafibwekeshepo. Kuti batweba fye cintu bamwene. Ukwabulo kutwishika, bansangwapo pambi kuti batumpikwa. Kuti na kabili mu kwanguka bakukumya no kushimika bubi bubi. Nga ca kuti, lyene, tuli no kusumina ubushinino bwabo, tulekabila ukwishiba ukuti aba bansangwapo bali ba cine, baba ba mibele yasumbuka, kabili bashininkisha ukukwata inkuntu shisuma.

Icipesha Mano Cawamisha Icashininkishiwa

17. (a) Cipesha mano nshi cawamisha icashininkishiwa muli Baibolo? (b) Mibele nshi yatungulwile ku mfwa ya kwa Yesu?

¹⁷ Icipesha mano cawamisha icashininkishiwa muli Baibolo caba kubuushiwa kwa kwa Yesu Kristu, e co mulandu nshi te kubomfesha ici ngo mulandu wa kupiminako, ukulandila muli iyo nshila. Ica ntanshi, languluka ifishinka fyacitilwe lipoti: Yesu aiketwe pa cungulo bushiku ca Nisani 14—ubwabele pali Cine ubushiku mu nshila yesu iya muno nshiku iya kupendo mulungu. * Amoneke pa ntanshi ya ntungulushi sha baYuda aba mupeele umulandu wa miponto kabili bapingwilepo wene ukufwa. Intungulushi sha ciYuda shatungulwile Yesu pa ntanshi ya kwa kateka wa ciRoma Ponti Pilato, uwanakile ku kutitikisha kwabo kabili apeele wene ku  kuputunkanishiwa. Pali Cisano icungulo—nalyo line pa Nisani 14 pali kalenda wa ciYuda—alipopelwe pa cimuti ca kucushiwilwapo kabili mu maawala yanono alifwile.—Marko 14:43-65; 15:1-39.

18. Ukulingana na Baibolo, ni shani fintu lipoti wa kubuushiwa kwa kwa Yesu yatendeke ukusalangana?

¹⁸ Pa numa lintu umushilika wa ciRoma alashile mu lubafu lwa kwa Yesu ne fumo ku kushininkisho kuti mu cine cine nafwa, umubili wa kwa Yesu washiikilwe mu nshishi ipya. Ubushiku bwakonkelepo, Nisani 15 (Cisano/Cibelushi), bwali bwe sabata. Lelo pa lucelo lwa Nisani 16—pa Mulungu ulucelo—abasambi bamo baile ku nshishi no kusanga yene iyabulamo akantu. Mu kwangufyanya, amalyashi yatendeke ukusalangana ukuti Yesu amwenwe uwa mweo. Ukwankulako kwa kubalilapo kuli aya malyashi kwali mu kulingisha fintu kwingaba ilelo—ukukanasumina. Nangu fye batumwa balikeene ukusumina. Lelo lintu abene bamwene Yesu uwa mweo, tabakwete ukusoobolapo lelo ukupokelelo kuti mu cine cine alimishiwe ukufuma ku bafwa.—Yohane 19:31–20:29; Luka 24:11.

Inshishi Yabulamo Akantu

19-21. (a) Ukulingana na Justin Martyr, ni shani fintu abaYuda balolenkene no kushimikila kwa Bena Kristu pa lwa kubuuka kwa kwa Yesu? (b) Cinshi twingashininkisha cali ica cine pa lwa nshishi ya kwa Yesu pa Nisani 16?

¹⁹ Bushe Yesu alibuushiwe, nelyo conse ici caba fye bufi? Icintu cimo cintu abantu ku numa kulya lyene baenekelwe ukwipusha ca kuti: Bushe umubili wa kwa Yesu ucili mu nshishi? Abakonshi ba kwa Yesu nga balolenkene ne cipindami cikalamba nga ca kuti abalebalwisha basontele ku citumbi cakwe cine icali cicili mu cifulo ca ciko ica kushiika ngo bushininkisho bwa kuti tabuushiwe. Takwabako, nangu cibe fyo, icalembwa ca kuti bacitile ci. Ukucila, ukulingana na Baibolo, bapeele indalama ku fita fyapeelwe ukulinde nshishi no kubebo kuti: “Soseni, amuti, Abasambi bakwe beshilemwibo bushiku ilyo ifwe twali mu tulo.” (Mateo 28:11-13)  Na kabili twalikwato bushininkisho ku nse ya Baibolo ubwa kuti intungulushi sha ciYuda shabombele muli iyi nshila.

²⁰ Mupepi no mwanda wa myaka pa numa ya mfwa ya kwa Yesu, Justin Martyr alembele icitabo caleitwa Dialogue With Trypho. Muli ici, atile: “Imwe [abaYuda] mwalituma abaume basalwa kabili ababishiwa ukupulinkana mu calo monse ku kubila ukuti bucipondoka bwabula lesa kabili ubwabulwe funde bwatuntuka pali umo Yesu, kabepa umwina Galili, untu twatanike, lelo abasambi bakwe bamwibile ubushiku ukufuma mu nshishi, muntu alaalikwe.”⁷

²¹ Nomba, Trypho aali muYuda, kabili Dialogue With Trypho calembelwe ku kucingililo buKristu ukulwisho buYuda. E ico, tacingapalo kwenekelo kuti Justin Martyr aali no kulanda cintu acitile—ukuti abaYuda bapeele Abena Kristu umulandu wa kwiba umubili wa kwa Yesu ukufuma mu nshishi—nga ca kuti abaYuda tabacitile ukupeela umulandu wa musango yo. Nga te ifyo, nga ailekele umwine eka uwaisuka ku kupeelo mulandu kwayanguka kwashininkishiwa ukwa kubepa. Justin Martyr nga alandile ici lyeka fye nga ca kuti abaYuda mu cine cine balitumine inkombe sha musango yo. Kabili nga bacitile fyo lyeka fye nga ca kuti nshishi mu cine cine yaali iyabulamo akantu pa Nisani 16, 33 C.E. kabili nga ca kuti tabali na kusonta ku mubili wa kwa Yesu mu nshishi ngo bushininkisho bwa kuti tabuushiwe. E co apo inshishi yaali iyabulamo akantu, cinshi cacitike? Bushe abasambi balibile umubili? Nelyo walifumishiwemo mu cisungusho ngo bushininkisho bwa kuti Yesu mu cine cine alibuushiwe?

Ukusondwelela kwa kwa Luka Shiŋanga

22, 23. Ni ani umo uwali uwasambilila uwa mu mwanda wa myaka wa kubalilapo uwaloleshe mu kubuuka kwa kwa Yesu, kabili ni ntulo nshi iya fyebo yaliko kuli wene?

²² Umwaume umo uwasambilila nga nshi uwa mwanda  wa myaka wa kubalilapo uyo mu kusakamanishisha alangulwike ubushininkisho aali ni Luka, shiŋanga. (Abena Kolose 4:14) Luka alembele amabuku yabili ayo nomba yaba ulubali lwa Baibolo: limo lyali li Landwe, nelyo ilyashi lya kale ilya butumikishi bwa kwa Yesu, na limbi, lyaitilwe Imilimo ya Batumwa, lyali lyashi lya kale ilya kusalangana kwa buKristu mu myaka yakonkele pa mfwa ya kwa Yesu.

²³ Mu kutendeka kwe Landwe lyakwe, Luka alosha sana ku bushininkisho bukalamba ubwaliko kuli wene lelo ubushabako kuli ifwe. Alanda ulwa fyalembwa pa lwa bumi bwa kwa Yesu buntu alosesheko. Na kabili alando kuti alandile na bansangwapo ba bumi bwa kwa Yesu, imfwa, no kubuushiwa. Lyene, atila: “Na ine pa kupitamo muli fyonse no kufishikimika ukufuma pa kutendeka.” (Luka 1:1-3) Mu kubamo ubushininkisho, ukusapika kwa kwa Luka kwali ukwakumanina. Bushe ali ni kalemba wa lyashi lya kale musuma?

24, 25. Ni shani abengi bamona ukulinga kwa kwa Luka nga kalemba wa lyashi lya kale?

²⁴ Abengi balishininkisho kuti e fyo aali. Ku numa mu 1913, Sir William Ramsay mu lyashi alandilepo pa lwa milimo ya mu lyashi lya kale ilya kwa Luka. Ukusondwelela kwakwe? “Luka ni kalemba wa lyashi lya kale uwa cifulo ca ntanshi; ukulanda kwakwe ukwa cishinka takwaba fye ukwacetekelwa; akwata amano ya cine aya lyashi lya kale.”⁸ Bakasapika bafulilako aba nomba line baisa ku kusondwelela kumo kwine. The Living Word Commentary, lintu lyaletekelo amavolyumu  ya liko pali Luka, litila: “Luka aali ponse pabili kalemba wa lyashi lya kale (kabili uwalungika) no wasambilila ifya butotelo.”

²⁵ Dr. David Gooding, profesa wa kale uwa ciGreek ca Cipango ca Kale mu Northern Ireland, abilisho kuti Luka aali “kalemba wa lyashi lya kale uwa pa kale mu cishilano ca bakalemba ba malyashi ya kale aba Cipingo ca Kale na mu cishilano ca kwa Thucydides [umo uwa bakalemba ba lyashi lya kale bacindikwa aba calo ca kale]. Ukupala bene aali nasendo kukalipwa kukalamba mu kufwailisha intulo shakwe, mu kusala ifyebo fyakwe, na mu konaula filya fyebo. . . . Thucydides apuminkenye iyi nshila no lunkumbwa lwa kulungika ilyashi lya kale: takwabo mulandu wa kutontonkanyo kuti Luka acitile icacepeko.”⁹

26. (a) Cinshi cali ukusondwelela kwa kwa Luka ukukuma ku kubuuka kwa kwa Yesu? (b) Cinshi cakoseshe wene muli uku kusondwelela?

²⁶ Cinshi cali ukusondwelela kwa uyu mwaume wa cilapo ukulinga pa lwa mulandu inshishi ya kwa Yesu yabelele iyabulamo akantu pa Nisani 16? Monse mubili mwi Landwe lyakwe na mwi buku lya Imilimo, Luka acita lipoti nge cishinka ca kuti Yesu aimishiwe ku bafwa. (Luka 24:1-52; Imilimo 1:3) Takwete kutwishika ukuli konse pa lwa cene. Pambi ukusumina kwakwe mu cipesha mano ica kubuuka kwakoshiwe ne fyakukumanya fyakwe fine. Lintu pambi taali nsangwapo wa kubuuka, acita lipoti ukwikalilo bunte ifipesha mano fyacitilwe no mutumwa Paulo.—Imilimo 14:8-10; 20:7-12; 28:8, 9.

Balimwene Yesu Wabuushiwa

27. Ni bani bamo batungile ukumona Yesu wabuushiwa?

²⁷ Yabili aya Malandwe yapeelwa mu cishilano ku baume abaishibe Yesu, abamwene wene alefwa, no kutungo kuti mu cine cine balimwene wene pa numa ya kubuuka kwakwe. Aba batumwa Mateo, uwali kale umusangushi, na Yohane, umutumwa watemwikwa  uwa kwa Yesu. Kalemba umbi uwa Baibolo, umutumwa Paulo, na o atungile ukumona Kristu wabuushiwa. Paulo, mu kulundapo, atantika amashina yambi aya bamwene Yesu uwa mweo pa numa ya mfwa yakwe, kabili atila pa kashita kamo Yesu alimoneke ku “bacile myanda isano [bamunyina, NW].”—1 Abena Korinti 15:3-8.

28. Kwambukila nshi ukubuuka kwa kwa Yesu kwakwete pali Petro?

²⁸ Umo untu Paulo alumbula nga nsangwapo ni Yakobo, munyina citika wa kwa Yesu uwa ku mubili, uwaishibe Yesu ukufuma pa bwaice. Umbi mutumwa Petro; kalemba wa lyashi lya kale Luka acita lipoti ukuti apeele ubunte bwabulo mwenso pa lwa kubuuka kwa kwa Yesu imilungu fye inono pa numa ya mfwa ya kwa Yesu. (Imilimo 2:23, 24) Amakalata yabili muli Baibolo yapeelwa mu cishilano kuli Petro, kabili mu ya ntanshi muli aya Petro alangisho kuti ukusumina kwakwe mu kubuuka kwa kwa Yesu kwali kucili kuseshiwa kwa maka nangu fye myaka iingi pa numa ya cacitike. Alembele ukuti: “Abe uwapaalwa Lesa kabili Wishi wa kwa Shikulwifwe Yesu Kristu! Umwabelo luse lwakwe ulwingi atufyalile libili ku kuba no kucetekela kwa mweo mu kubuuka kwa kwa Yesu Kristu ku bafwa.”—1 Petro 1:3.

29. Nangu cingati te kuti tulande na bansangwapo ba kubuuka, bushininkisho nshi ubwa kwebekesha ubwabako nangu ni fyo kuli ifwe?

²⁹ E ico, kwati fintu Luka alandile ku bantu abatungile ukumona no kulanda na Yesu pa numa ya mfwa yakwe, kuti twabelenga amashiwi yantu bamo aba aba balembele. Kabili kuti twapingulapo fwe bene fweka nampo nga aba bantu balibepelwe, nampo nga baleesha ukutubepa, nelyo nampo nga mu cine cine balimwene Kristu wabuushiwa. Mu kwebelapo, takwaba inshila intu babepelwemo. Impendwa yabo baali ni ba cibusa bapalamisha aba kwa Yesu ukufika fye na ku mfwa yakwe. Bamo aba bene bamwene ukulunguluka kwakwe pa cimuti ca kucushiwilwapo. Balimwene umulopa  na menshi fyakonkoloka ukufuma ku cilonda ce fumo lyalashile umushilika. Umushilika alishibe, kabili balishibe, ukuti Yesu alifwile ukwabulo kucitilapo ifikansa. Pa numa, batila, balimwene Yesu uwa mweo kabili mu cituntulu balandile kuli wene. Iyo, tabali na kubepwa. Bushe, lyene, baleesha ukutubepa mu kulando kuti Yesu alibuushiwe?—Yohane 19:32-35; 21:4, 15-24.

30. Mulandu nshi cishingacitikila ukuti bansangwapo ba mu kubangilila aba kubuuka kwa kwa Yesu balebepa?

³⁰ Ku kwasuka ici, tuli no kuipusha fye fwe bene ukuti: Bushe abene balisumine cintu balelanda? Ee, ukwabulo kutwishika ukuli konse. Ku Bena Kristu, ukusanshako abo baitungile ukuba bansangwapo, ukubuuka kwa kwa Yesu kwali e citendekelo conse ica cisumino cabo. Umutumwa Paulo atile: “Lelo Kristu nga tabuushiwe, ninshi imbila yesu ya fye, ne citetekelo [cesu] ca fye . . . lelo Kristu nga tabuushiwe, icitetekelo cenu ca fye.” (1 Abena Korinti 15:14, 17) Bushe ico caumfwika ukupala amashiwi ya mwaume uulebepa lintu alando kuti alimwene Kristu wabuushiwa?

31, 32. Malambo nshi yacitilwe na Bena Kristu ba mu kubangilila, kabili mulandu nshi ici cabela bushininkisho bwakosa ukuti aba Bena Kristu balelanda icine lintu balandile ukuti Yesu alibuushiwe?

³¹ Languluka fintu capilibwile ukuba Umwina Kristu muli isho nshiku. Tamwali ukumwenamo mu kulumbuka, amaka, nelyo icuma. Mu kupusanako nga nshi. Abengi Abena Kristu ba mu kubangilila ‘mu kusekelela bapokelwe ifikwatwa fyabo’ pa mulandu wa citetekelo cabo. (AbaHebere 10:34) UbuKristu bwaitile pa bumi bwa kuipeele lambo no kupakaswa uko mu milandu iingi kwapwilile mu kufwile cisumino ku mfwa ya kulenge nsoni, iya kukalipwa.

³² Abena Kristu bamo baishile ukufuma ku ndupwa ishisambashi, ukupala umutumwa Yohane uo wishi mu kushininkisha akwete ubukwebo bwatunguluka ubwe sabi mu Galili. Abengi bakwete amasubilo yasuma, pamo nga Paulo uyo, lintu apokelele ubuKristu, aali  musambi wa kwa rabi walumbuka Gamaliele kabili aletendeka ukwishibikwa mu menso ya bakateka ba ciYuda. (Imilimo 9:1, 2; 22:3; Abena Galatia 1:14) Lelo, bonse bafutatile cintu ici calo capeele ku kwananya ubukombe bwashintilile pa cishinka ca kuti Yesu alibuushiwe ukufuma ku bafwa. (Abena Kolose 1:23, 28) Mulandu nshi baali no kucitila amalambo ya musango yo ku kucula pa mulandu baishibe ukuti washimpilwe pa bufi? Icasuko ca kuti, te kuti bacite fyo. Bali abaitemenwa ukucula no kufwila umulandu baishibe ukuba icine cakosa.

Ifipesha Mano mu Cituntulu Filacitika

33, 34. Apo ukubuuka mu cine cine kwalicitike, cinshi twingalanda pa lwa fipesha mano fimbi ifya mu Baibolo?

³³ Mu cine cine, ubushininkisho bwa bushinino bwabo bwa kushinina mu kukumanina. Yesu mu cituntulu alibuushiwe ukufuma ku bafwa pa Nisani 16, 33 C.E. Kabili ukufuma pali kulya kubuuka kwacitike, ifipesha mano fyonse fimbi ifya Baibolo kuti fyacitika—ifipesha mano ifyo fintu na ifwe bene twakwata ubushininkisho bwakosa, ubwa bunsangwapo. Amaka yamo yene ayaimishe Yesu ukufuma ku bafwa na kabili yalengele Yesu ukubuusha umwana mwaume wa kwa mukamfwilwa wa ku Naini. Na kabili apeele Yesu amaka ya kucita ifyacepako—lelo nalyo line—ifipesha mano fya kupapusha ifya kundapa. Aali ku numa ya kuliisha kwa mu cipesha mano ukwe bumba likalamba, kabili Wene na kabili apeele Yesu amaka ya kwenda pa menshi.—Luka 7:11-15; Mateo 11:4-6; 14:14-21, 23-31.

³⁴ Muli fyo, icishinka ca kuti Baibolo itweba ulwa fipesha mano tawaba mulandu wa kutwishika bucine bwa iko. Ukucila, icishinka ca kuti ifipesha mano fyalicike mu nshita sha Baibolo bwaba bushinino bwa maka ukuti mu cine cine Baibolo yaba Cebo ca kwa Lesa. Lelo kwalibako ukupeelwo mulandu na kumbi kwacitwa mu kulwisha Baibolo. Abengi balando kuti ilaipilika iine yeka kabili e co te kuti ibe Cebo ca kwa Lesa. Bushe ici ca cine?

[Amafutunoti]

[Amepusho]

[Amashiwi pe bula 81]

Abalwani ba buKristu balandile ukuti abasambi balibile umubili wa kwa Yesu. Nga ca kuti ici e fyo cali, mulandu nshi Abena Kristu bengabela abaitemenwa ku kufwila icitetekelo cashimpwa pa kubuuka kwakwe?

 [Akabokoshi pe bula 85]

Mulandu Nshi Takwabela Ifipesha Mano Ilelo?

Inshita shimo icipusho cilema ica kuti: ‘Mulandu nshi takwabela ifipesha mano ifya musango wa mu Baibolo ilelo?’ Icasuko ca kuti ifipesha mano fyabombele imifwaile ya fiko ku numa kulya, nomba ilelo Lesa enekela ifwe ukwikala ku citetekelo.—Habakuki 2:2-4; AbaHebere 10:37-39.

Mu nshiku sha kwa Mose, ifipesha mano fyalicitike ku kwimika ifya kwishibikilwako fya kwa Mose. Fyalangishe ukuti Yehova alebomfya wene kabili ukuti icipingo ce Funde cali mu cine cine intulo ya bulesa no kuti abena Israele baali bantu basalwa aba kwa Lesa.—Ukufuma 4:1-9, 30, 31; Amalango 4:33, 34.

Mu mwanda wa myaka wa kubalilapo, ifipesha mano fyaafwilishe ukwimika ifya kwishibikilwako fya kwa Yesu kabili, pa numa yakwe, ulwa cilonganino ca Bwina Kristu caletendeka. Fyaafwilishe ukulango kuti Yesu aali e Mesia walaiwa, kabili pa numa ya mfwa yakwe Israele wa ku mubili alipyanikwepo nga bantu baibela aba kwa Lesa ku cilonganino ca Bwina Kristu, kabili muli fyo ukuti Ifunde lya kwa Mose talyali na kabili ilya kukakililako.—Imilimo 19:11-20; AbaHebere 2:3, 4.

Pa numa ya nshiku sha batumwa, inshita ya fipesha mano yalipitile. Umutumwa Paulo alondolwele ukuti: “Lelo ukusesema, kukafubalishiwa; kabili indimi, shikaleka; kabili ukwishiba, kukafubalishiwa. Pantu twaishibako fye lubali, kabili tusesemako fye lubali; lelo ilyo icafikapo cikesa, ica lubali fye cikafubalishiwa.”—1 Abena Korinti 13:8-10.

Ilelo, twalikwata Baibolo yakumanina, iisanshamo ukusokolola konse no kufunda kwa kwa Lesa. Twalikwata ukufikilishiwa kwa busesemo, kabili twalikwato kumfwikisha kwalunduluka ukwa mifwaile ya kwa Lesa. E ico, takuli na kabili ukukabila kwa fipesha mano. Nangu ni fyo, umupashi umo wine uwa kwa Lesa uyo uwalengele ifipesha mano ukubako nalyo line ulatwalilila kabili uletako ififumamo ifyo fipeela mu kulingana ubushininkisho bwakosa ubwa maka ya bulesa. Tuli no kumona ifyafulilako muli ici mu cipandwa cili ku ntanshi.

[Icikope pe bula 75]

Abengi bamona ukucetekelwa kwa mafunde ya cifyalilwa, pamo nge cishinka ca kuti akasuba katula cila lucelo, ngo bushinino bwa kuti ifipesha mano te kuti ficitike

[Icikope pe bula 77]

Ukubumbwa kwe sonde ngo mushi wa fintu fya mweo cali ca ‘kucitika ca kupapusha’ ico cishabwekeshiwepo

[Ifikope pe bula 78]

Ni shani wingalondolola ifisungusho fya sayansi wa muno nshiku kuli umo uwaliko imyaka 200 iyapitapo?