An Tel Arad Nagtatao nin Silensiong Patotoo

Sarong gabang siudad. Sarong misteryosong templo. Kadakoldakol na suanoy na inskripsion. An mga ini garo baga puedeng gibohon na pelikulang abentura. Sa katunayan, an gabos na ini asin an dakol pa nakatago sa irarom nin suon-suon na baybay nin desierto sa Tel Arad, Israel, sa laog nin dakol na siglo sagkod na pinonan nin mga arkeologo an pagkalot duman.

NGONYAN, an pagheling nin dakol na bisita sa presenteng Arad saro sanang ordinaryong banwaan nin Israel. May 27,000 na nag-eerok, ini namumugtak sa kaawagan nin Judea sa may solnopan kan Gadan na Dagat. Minsan siring, an namumugtakan kan suanoy na Israelitang siudad nin Arad mga walo pang kilometro pasolnopan. Sa lugar na ini maingat na kinaykay nin mga arkeologo an mga suon nin baybay asin nadiskobre ninda an dakol na estruktura asin inskripsion.

Nanompongan an mga inskripsion na ini sa mga ostraca, mga kapidaso nin lalagan na dalipay na ginamit bilang mga suratan. An arog kaiyan na pagsurat sarong usong kaugalean kaidtong mga panahon kan Biblia. An mga nakua sa lugar na kinakalot nin mga arkeologo sa Tel Arad sinasabing iyo an pinakadakol na koleksion nin siring na mga ostraca na nanompongan sa Israel kasuarin man. Pero, ano daw an halaga kan lugar na ini?

An mga nadiskobre sa Tel Arad may koneksion sa halawig na peryodo kan kasaysayan kan Biblia, poon sa kaaldawan kan Mga Hokom kan Israel sagkod sa pagsalakay nin mga Babilonyo sa Juda kan 607 B.C.E. Kaya an mga diskobremientong ini nakakatabang na makompirmar an pagkaeksakto kan Biblia. Nagtatao man ini nin nakakapagpaliwanag na mga halimbawa kun paano minansay kan mga tawo sa suanoy na Israel an personal na ngaran nin Dios.

An Arad Asin an Biblia

Totoo, medyo kadikit sana an sinasabi kan Biblia manongod sa Arad. Alagad kontrolado kaidto kan siudad na ini na nasa estratehikong lugar an sarong mayor na ruta nin negosyo. Kun siring,  bakong makangangalas na ipinaparisa kan rekord nin kasaysayan asin kan mga nadiskobre nin mga arkeologo na an suanoy na lugar na ini paorootrong nadaog, nalaglag, asin itinogdok liwat durante kan kasaysayan kaiyan na may mga panahon na marahay asin mga panahon na maraot. Huli sa daing ontok na pagtogdok liwat, nagkaigwa nin dakulaon na bulod nin siudad.

Enot na nasambitan kan Biblia an Arad sa pagsaysay kaini manongod sa huring kabtang kan 40 taon na pagbaklay kan mga Israelita sa kaawagan. Dai nahaloy pagkagadan kan tugang ni Moises na si Aaron, an banwaan nin Dios nag-agi harani sa timog na linderos kan Dagang Panuga. Minalataw na hinona kan Cananeong hade kan Arad na an mga naglalagawlagaw na ini sa kaawagan madaling daogon. Kaya suminalakay ini. Sa tabang ni Jehova Dios, an mga Israelita pusoan na nakilaban, lubos na nagin mapanggana, asin biyong rinadas an Arad, dawa ngani minalataw na nakaligtas an nagkapira sa mga taga duman.​—Bilang 21:1-3.

Marikas na itinogdok liwat kan mga Cananeo an saindang estratehikong siudad; kan makaabot si Josue sa lugar na iyan pakalihis nin nagkapirang taon, na suminakyada hale sa amihanan asin sistematikong pinoho an mga Cananeo sa ‘mabukid na rehion asin sa Negeb,’ an saro sa mga nakahampang nia sa labanan iyo “an hade kan Arad.” (Josue 10:40; 12:14) Sa huri, an henerasyon na gikan ki Hobab na Quenita, na mapagsuportar na nakiiba sa kampamento nin Israel durante kan temporaryong pag-istar kaini sa kaawagan, namirmehan sa lugar na ini kan Negeb.​—Hokom 1:16.

An mga Nadiskobre kan mga Arkeologo

Kun manongod sa nagkapirang nahuhuring mga pangyayari na nakarekord sa Biblia, nagtatao nin interesanteng suporta an kagabaan sa Tel Arad. Halimbawa, nakanompong an mga arkeologo nin surunodsunod na kuta. Tibaad an nagkapira kaini durante pa kan pagreynar ni Hadeng Salomon, na midbid na marhay sa saiyang mahiwas na mga proyekto nin pagtogdok nin mga siudad. (1 Hade 9:15-19) An sarong suon kan lugar na kinakalot may ebidensia nin sarong mahiwas na pagkasolo asin pinetsahan na kaidtong kapinonan kan ika-sampulong siglo B.C.E. An siring na mga nadiskobre tama sa panahon kan pagsalakay ni Hadeng Sisac kan Egipto, mga limang taon pagkagadan ni Salomon. Sa Karnak sa timog nin Egipto, ginigirumdom nin sarong inukit sa lanob an pagsalakay na iyan asin kabilang an Arad sa nalilistang dakol na siudad na nadaog.​—2 Cronica 12:1-4.

Interesanteng marhay na an dakol sa mga 200 na ostraca na nakua may Hebreong mga ngaran na yaon man sa Biblia, siring baga ki Pasur, Meremot, asin mga aki ni Core. An nagkapira sa sekular na mga dokumentong ini orog pang interesante huli ta yaon dian an personal na ngaran nin Dios. Kompuesto nin apat na letrang Hebreo na יהוה (YHWH)​—na sa parate inaapod na Tetragrammaton—​an ngaran na ini para sana sa Dios na Makakamhan sa Gabos. Sa huri, dakol an naniwala huli sa superstisyon na mapaglanghad an pagpronunsiar o an pagsurat kan ngaran nin Dios. Minsan siring, an mga nadiskobre sa Tel Arad, arog kan dakol na iba pa, nagpapatunay na kaidtong mga panahon kan Biblia sueltong ginagamit an ngaran nin Dios sa pan-aroaldaw na buhay, sa pagtaratara, asin sa pagbendisyon. Halimbawa, nagsasabi an sarong inskripsion: “Sa sakong kagurangnan na si Elyasib. Logod na pagmakolgan ni Yahweh [Jehova] an saimong ikakarahay. . . . Yaon sia sa templo ni Yahweh.”

Pero, kumusta man an manongod sa misteryosong templo na nasambitan sa kapinonan? An sarong  estruktura sa Tel Arad na nagpalataw nin dakol na pagbanabana iyo an sarong templo, na igwa pa ngani nin altar, kaidtong panahon na Judeano. Dawa ngani mas sadit na marhay kisa sa templo ni Salomon sa Jerusalem, dakol an pagkakaagid kan templong ini asin kan templo ni Salomon. Taano asin kasuarin daw itinogdok an templo sa Arad? Paano daw ini ginamit? Daing magigibo an mga arkeologo asin istoryador kundi an magbanabana.

Malinaw na ipinagboot ni Jehova na solamente an templo sa Jerusalem an inaako nia bilang sentro nin pagselebrar kan taonan na mga kapiestahan asin pagdolot nin mga atang. (Deuteronomio 12:5; 2 Cronica 7:12) Kaya itinogdok asin ginamit an templo sa Arad bilang paglaban sa Ley nin Dios, tibaad durante kan mga panahon na an dakol irinarayo nin alternatibong mga templo asin seremonya sa dalisay na pagsamba. (Ezequiel 6:13) Sa siring na kamugtakan, tibaad hinale an sentrong ini nin palsipikadong pagsamba durante kan lubos na repormang ginibo ni Ezequias o ni Josias kan ikawalo asin ikapitong siglo B.C.E.​—2 Cronica 31:1; 34:3-5, 33.

Malinaw nanggad, an dikit na natatada sa nakaagi nin Arad igwa nin mahalagang mga leksion para sa sato. Pakalihis nin dakol na siglo, naglataw an mga gibo nin tawo na nagpapatunay na an Biblia daing kasalasala, nagpapatotoo sa paglataw asin pagbagsak nin marigsok na palsipikasyon kan dalisay na pagsamba, asin nagtatao nin mga halimbawa kan magalang na paggamit kan ngaran ni Jehova sa aroaldaw.

[Mapa/​Ritrato sa pahina 23]

(Para sa aktuwal na format, hilingon an publikasyon)

JERUSALEM

Gadan na Dagat

Arad

Tel Arad

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ritrato sa pahina 24]

Sarong kabtang kan inukit sa lanob sa Karnak, Egipto

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Ritrato sa pahina 25]

Sinasabi sa sarong kabtang kan inskripsion na ini: “Logod na pagmakolgan ni Yahweh [Jehova] an saimong ikakarahay”

[Credit Line]

Retrato © Israel Museum, Jerusalem; sa karahayan nin boot kan Israel Antiquities Authority

[Ritrato sa pahina 25]

An sarong kabtang kan templo sa Tel Arad

[Ritrato sa pahina 25]

An kuta nin Tel Arad kun hehelingon sa parteng sirangan

[Picture Credit Line sa pahina 25]

Todd Bolen/​Bible Places.com