Wojiŋ le exwe 1935 mɛ le Darlaston, le ju ɖeka ci woyɔnɔ mɔ Black Country (alo Eju Yubɔ) mɛ, le Angleterre. Azɔ yubɔ ciwo yí dɔwaxu gangan ciwo yí le juɔ mɛ cunɔ ɖaɖa ayamɛ yí dɔ woyɔnɔ eju lɔ mɔ Black Country. Anyi jilawo tɔ Bibla kplakpla koɖo Yehowa Kunuɖetɔwo hwenu ŋɖokɔ exwe amɛnɛ han. Ci ŋɖo exwe 14 han ɔ, ŋkando ji mɔ nyɔnɔnwi lɔ ke. Eyi hwenu ŋɖo exwe 16 ɔ, ŋwa ʒinʒindoshimɛ le exwe 1952 mɛ.

Le hwenu ɖekɛ lɔ mɛɔ, ŋtɔ edɔ kplakpla le dɔwaxu gangan ɖeka fini wowanɔ dɔwanuwo koɖo ehun piɛsiwo le. Wotɔ ekpla nanaŋ nɔ mavanyi wemaŋwlɛtɔ nɔ dɔwaxu lɔ, ŋlɔn edɔ cɛ haan.

Gbecigbe yí ekán lɔ mɛ hamɛwo jikpɔtɔ ɖeka nu nɔŋ mɔ nyɛnatɔ Hamɛ Bibla Nukplakpla ji kpɔkpɔ le mìwo hamɛ le Willenhall ɔ, ŋɖo asɔ gbeta vevi ɖeka. Ðo hwenɔnuɔ, ŋyinɔ bɔbɔ le hamɛ amɛve mɛ. Le kwɛshila lɔ mɛɔ, ŋyinɔ dɔmɛ le Bromsgrove, fini yí jinjin kpeci 32 han le anyi xomɛ gbɔ. Eyi taɖo nɔ ŋyi dɔmɛɔ, ŋwanɔ kwɛshila dodomɛ bɔbɔwo le nɔ. Vɔ le kwɛshila vɔvɔnuwoɔ, ŋgbɔnɔ va axwe yí yinɔ bɔbɔ le Willenhall. Eyi na yí gbeta lɔ sɔsɔ gbɔnnu nɔŋ.

Ci ŋji mɔ nawa sugbɔ nɔ Yehowa habɔbɔ lɔɔ, ŋlɔn yí wa do enyɔ ci yí ekán lɔ mɛ hamɛwo jikpɔtɔ lɔ nu nɔŋ ji, ci ecɛ ana natashi edɔ ci ŋlɔn lɔ can. Gbeta cɛ ci ŋsɔ deveŋ nu kpɔ gbeɖe o, ɖo ci ŋtashi Yehowa yí edasɛ emɔ nɔŋ hwenɔnuɔ, evahun emɔ nywi buwo nɔŋ le agbe mɛ.

Hwenu ŋyinɔ bɔbɔ le Bromsgrove hamɛ lɔ mɛɔ, ŋdo go nɔvinyɔnu nyakpɔkpɔ ɖeka. Étɔ mɔ Anne, yí nyi nɔvinyɔnu ɖeka ci yí shin le gbɔngbɔn mɛ. Mìɖe nɔnɔ le exwe 1957 mɛ, yí vanyi gbeshiagbe mɔɖetɔwo, emɔɖetɔ veviwo, mìwa hamɛwo jijikpɔdɔ lɔ yí gbewa edɔ le Betɛli doju. Anne nyi mɛɖeka ci yí do jijɔ nɔŋ le anyi gbe pleŋ mɛ.

 Le exwe 1966 mɛɔ, woyɔ mì nɔ Gilead suklu 42 tɔ yí evivi nɔ mì haan. Wosɔ mì ɖaɖa Malawi. Amɛwo nunɔ mɔ woxɔnɔ amɛ nywiɖe le Afrique ju cɛ mɛ. Vɔ mìdenyanya sa mɔ mìwo dani jinjinɖe o.

Mìvaɖo Malawi le 1^er février 1967. Mìsɔ wleci ŋkɔtɔ sɔ kpla eju lɔ gbe. Le yi goduɔ, mìtɔ hamɛwo jijikpɔdɔ lɔ wawa. Mìkunɔ ehun ɖeka ci amɛ sugbɔ bunɔ mɔ yeatɛnŋ ato fiɖekpokpui, etɔwo mɛ can. Vɔ de nyɔnɔnwi yɔ o, eshi hwɛhwɛwo ɖekɛ mɛ yí àkui to. Hweɖewonuɔ, exɔ ciwo mɛ mìzenɔ nyinɔ babaxɔ ciwo wosɔ ebe gba yí le eshi hwenuwoɔ, wosɔ bashi cɔnnɔ wo. Ci mìnyi eŋɛnywidratɔ ejugodutɔ yoyuwoɔ, ecɛ defa o, gan mìlɔn edɔ lɔ!

Le avril wleci mɛɔ, ŋdo jeshi mɔ mìjikɔ aɖo nyɔ koɖo acɛkpakpa lɔ. Ŋse Malawi jukplɔtɔ, Dr. Hastings Banda nuxu le hladio yí enu mɔ Yehowa Kunuɖetɔwo decunɔ taga o yí fɔnɔ gu do acɛkpatɔwo ji. Vɔ de nyɔnɔnwi yí enyɔ ŋtɔ́wo nyi o. Enyɔ lɔ yí nyi mɔ, ci mìdedonɔ nu ejunyɔ mɛ o yí vevitɔ ci mìgbe mɔ mìdaxwle politiki katiwoɔ, eyi dɔ enukɔ ahan.

Le septembre mɛɔ, mìhlɛn le enyɔjɔjɔwema mɛ mɔ ejukplɔtɔ lɔ dokɔ hwɛ nɔviwo mɔ wowo yí dɔ yí hunnyahunnya le ejuɔ pleŋ mɛ. Yí enu le wowo bɔbɔ ɖeka mɛ mɔ acɛkpakpa lɔ awa nu kaba yí aɖo te Yehowa Kunuɖetɔwo dɔwo. Eyi le 20 octobre 1967 mɛɔ, woɖo te mìwo dɔwo. Dejinjin o, kpobishiwo koɖo mɛ ciwo yí kpɔnɔ soso ayi ci eju bu mɛ nyɔwo gbɔ vacu alɔjedɔwaxu lɔ yí nya eŋɛnywidratɔ ejugodutɔwo so le ju lɔ mɛ.

Ci mìwa ŋkeke amɛtɔn le gakpa mɛ ɖegbɔɔ, wokplɔ mì yi île Maurice, eju ɖeka ci yí  Angleterrre kpakpa nɔ mɛ. Vɔ île Maurice cɛkpatɔwo gbe mɔ mìdanɔ eju lɔ mɛ shigbe eŋɛnywidratɔ ejugodutɔwo nɛ o. Eyi taɖo wosɔ mì ɖaɖa Rhodésie (ci woyɔkɔ gbɛ mɔ Zimbabwe). Ci mìvaɖo nɔɔ, mìvaje do mɛ ciwo yí kpɔnɔ soso ayi ci eju bu mɛ nyɔwo gbɔ dɔwatɔ ɖeka ji yí egbe koɖo akpasɛnsin mɔ mìdaɖo eju lɔ mɛ o. Émɔ: “Wonya mí le Malawi. Wogbegbe mí le île Maurice, yí míva lɛ ɖo míkpɔ mɔ yɛnyɔ wu.” Eyi Anne tɔ avin fanfan. Ewa shigbe amɛshiamɛ gbe ŋhwan nɔ mì hannɛ! Le gahuntɔ́ mɛɔ, edroŋ mɔ maso yí agbɔva axwe le Angleterre. Le vɔvɔnuɔ, mɛ ciwo yí kpɔnɔ soso ayi ci eju bu mɛ nyɔwo gbɔ nu nɔ mì mɔ, mìatɛnŋ aci alɔjedɔwaxu lɔ adɔn, vɔ nɔ eŋ keɔ, mìɖo ava yewo dɔwaxu gangantɔ lɔ. Ecikɔ nɔ mì vɔ mìkpɔtɔ tashi nyɔ lɔwo do Yehowa lɔmɛ. Ŋkegbe fiɛfi mɛɔ, woxɔ gbe nɔ mì mɔ mìatɛnŋ anɔ Zimbabwe shigbe mɛdruwo nɛ. Mìdeɖoŋ do nu ɖeeɖe o. Ŋdaŋlɔbe lé ewa do nɔŋ gbenɔgbe o. Ŋkando ji mɔ Yehowa yí kplɔkplɔ mì.

Le Zimbabwe lɔjedɔwaxuɔ, womɔ nyɛ le wa dɔ le Sumɔsumɔ Dɔwaxu nɔ Malawi koɖo Mozambique. Wocikɔ yumɛ nɔ nɔvi ciwo yí le Malawi sɛnŋsɛnŋɖe. Edɔ ci ŋwanɔ ɖeka yí nyi mɔ, ŋɖenɔ gɔnmɛ nɔ enyɔ ciwo yí Malawi kán lɔ mɛ hamɛwo jikpɔtɔwo ŋwlɛnɔ ɖaɖa so Malawi. Zanmɛ ɖeka ci ŋle dɔ wakɔ yí hlɛn nu so lé wosɛnkɔ tamɛ do nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnuwo nu le Malawiɔ, ŋfan avin. * Vɔɔ, lé wokpɔtɔ le gbeji, ɖo xɔse yí gbedokɔ ji le yumɛcici mɛ do ŋsɛnŋ sugbɔ.—2 Kor. 6:4, 5.

Mìwa enushianu keŋ ananɔ gbɔngbɔnmɛŋɖuɖu nɔvi ciwo yí kpɔtɔ le Malawi koɖo ciwo yí vayi Mozambique. Chichewa yí nyi egbe ci wodonɔ wu le Malawi. Mɛ ciwo yí ɖenɔ mìwo wemawo gɔnmɛ do Chichewa gbe mɛ vayi ci nɔviŋsu ɖeka boji le Zimbabwe. Nɔviŋsu lɔ cu xɔdɔnmɛwo koɖo dɔwaxu nɔ wo do nɔ. Ena yí wokpɔtɔ wakɔ egbegɔnmɛɖeɖedɔ lɔ.

Mìwa toto nɔ ekán lɔ mɛ hamɛwo jikpɔtɔ ciwo yí le Malawi nɔ woayinɔ takpekpegan ci wowanɔ le Chichewa gbe mɛ le Zimbabwe xweshiaxwe. Wosɔ takpekpegan lɔ nuxuwemawo nanɔ wo koɖo susu mɔ nɔ wotrɔ gbɔva Malawiɔ, woama wo nɔ nɔviwo lé woakpe ji do. Evajɔ mɔ ci wova Zimbabwe le xwe ɖeka mɛɔ, mìwa toto keŋ yí wa Fyɔɖuxu Sumɔsumɔ Suklu keŋ asɔ do ŋsɛn ekán lɔ mɛ hamɛwo jikpɔtɔ edɔngbetɔ cɛwo.

Le février 1975 mɛɔ, ŋvayi ji nɔvi ciwo yí shi so Malawi yí vayi ci bexujitɔwo kpa mɛ le Mozambique kpɔ. Nɔvi cɛwo kpɔtɔ wakɔ do Yehowa habɔbɔ lɔ mɔdasɛnamɛwo ji, wowa do emɔdasɛnamɛ yoyu ci Yehowa habɔbɔ lɔ na kudo hamɛmɛshinshinwo-hawo ɖoɖo nu hɛnnɛ. Hamɛmɛshinshin yoyu lɔwo wa toto do gbɔngbɔnmɛdɔ sugbɔ nu. Le kpɔwɛ mɛ, woxonɔ jugbaja nuxuwo, gbejenɔ gbeshiagbe mawunyɔkpukpui lɔ mɛ, wanɔ Jutakpɔxɔ nukplakpla yí gbewanɔ takpekpewo hɛnnɛ. Woɖo dɔwaxuwo do bexujitɔwo kpa lɔ mɛ shigbe takpekpeganwaxu hannɛ; woɖo dɔwaxu ci yí alenɔ be nɔ texwe lɔ yí amɛ̀, dɔwaxu ci yí amanɔ ŋɖuɖu koɖo ci yí acɔnɔ texwe lɔ ji. Yehowa yra nɔviŋsu egbejinɔtɔ cɛwo yí wotɛnŋ wa nu sugbɔ. Eyi ci ŋvayi ji wo kpɔɔ, wowo kpɔwɛ lɔ do ŋsɛnŋ sugbɔ.

Le vɔvɔnu nɔ exwe 1970 ɔ, Zambie lɔjedɔwaxu lɔ yí vakpɔkpɔ Malawi nɔviwo nyɔwo gbɔ. Vɔ ŋkpɔtɔ bunɔ tamɛ kpɔ so Malawi nɔviwo nu yí donɔ gbe ɖaɖa do ta nɔ wo. Nɔvi buwo can donɔ gbe ɖaɖa do ta nɔ wo. Ci ŋnyi Zimbabwe lɔjedɔjikpɔgbɛ mɛ tɔ ɖekaɔ, ŋdo go koɖo dɔwaxu gangantɔ lɔ mɛdɔdɔwo koɖo nɔvi ciwo yí kpɔkpɔ edɔ lɔ ji le Malawi, Afrique du Sud koɖo Zambie zenɛniɖe. Nɔ mìdo go koɖo wo duuɔ, mìbiɔnɔ enyɔ ɖekɛŋmɛ lɔ mìwoɖekiwo se: “Nyi mìagbewa yí asɔ kpedo mìwo nɔvi ciwo yí le Malawi nu dojiɔ?”

 Ci hwenuwo vayikɔɔ, yumɛcici nyɔ lɔ tɔ ɖeɖe kpɔtɔ. Nɔvi ciwo yí shi le ju lɔ mɛ sa tɔ gbɔgbɔ vivivi, yí efuntrenamɛ koɖo tamɛsɛnnu ci wowakɔ koɖo nɔvi ciwo yí ci eju lɔ mɛ tɔ ɖeɖe kpɔtɔ. Eju ciwo yí sɔ Malawi gbɔ ɖe emɔ do Kunuɖetɔwo dɔwo nu, woɖe mɔxenuwo swi nɔ wo. Mozambique can wɛ ahan le exwe 1991 mɛ. Vɔ mìbiɔbiɔ mìwoɖekiwo se mɔ, ‘Gbin yí Yehowa Kunuɖetɔ ciwo yí le Malawi avakpɔ vovo kpɔɔ?’

Le yiyimɛɔ, ejunyɔwo trɔ le Malawi; yí le exwe 1993 mɛɔ, acɛkpakpa lɔ ɖe mɔ do Yehowa Kunuɖetɔwo dɔwo nu. Dejinjin o, ŋkankɔ seŋ koɖo eŋɛnywidratɔ ejugodutɔ ɖeka yí ebiɔŋ se mɔ, “Àgbetrɔ ayi Malawia?” Hwenɔnuɔ, ŋɖo exwe 59; eyi taɖo ŋɖo ŋci ni mɔ, “Oo, ŋshin glo!” Vɔ Edɔjikpɔha lɔ sɔ wema ɖaɖa mì gbenɔgbe lɔ ke mɔ mìwo le trɔgbɔ va Malawi.

Edɔ ciwo mìwakɔ le Zimbabwe jɔ ji nɔ mì, eyi taɖo egbɔnnu nɔ mì mɔ mìaso ayi. Nɔtɔxu ma do mì yí mìɖo exlɔ nywiwo. Vɔ Edɔjikpɔha lɔ nu nɔ mì mɔ nɔ mìwo jiɔ, mìwo le kpɔtɔ anɔ Zimbabwe fɛɛ. Eyi taɖo atɛnŋ anɔ fafɛɖe nɔ mì mɔ mìasɔ gbeta mɔ mìaci Zimbabwe. Vɔ ŋɖo ŋwi Abraxamu koɖo Sara kpɔ, woshin gan ci Yehowa nu nɔ wo mɔ wo le so le wowo xwe ci mɛ wovo leɔ, wolɔn yí kplɔ Yehowa mɔdasɛnamɛ do.—Gɔnm. 12:1-5.

Eyi taɖo mìsɔ gbeta yí wa do Yehowa habɔbɔ lɔ mɔdasɛnamɛ ji yí trɔ yi Malawi le 1^er février 1995. Gbenɔgbe lɔ yí nyikɔ xwe 28 tɔ lɔ nɔ gbecigbe mìva eju cɛ mɛ. Woɖo alɔjedɔjikpɔgbɛ yí nyɛ koɖo nɔviŋsu amɛve ɖekawo yí le mɛ, yí mìtɔ toto wawa kaka nɔ woagbetrɔ atɔ mìwo dɔwo ji le eju lɔ mɛ.

Jijɔ enyi mɔ Yehowa yra do edɔ lɔ ji yí eyikɔ ŋkɔ kabakaba! Eŋɛnywidratɔwo hlɛnhlɛnmɛ ci yí nyi 30 000 han le exwe 1993 mɛ vawu 42000 le exwe 1998 mɛ. * Edɔjikpɔha lɔ xɔ gbe do ji mɔ wo le cu alɔjedɔwaxu yoyu keŋ asɔ kpɔ eʒan ciwo yí vasukɔgbɔ doji gbɔ. Mìxwle nyigban ɛta 12 le Lilongwe yí wovasɔŋ sɔ do exɔcucu jikpɔgbɛ lɔ mɛ.

Le mai 2001 mɛɔ, nɔviŋsu Guy Pierce ci yí nyi Edɔjikpɔha mɛ tɔ ɖeka yí va ɖe alɔjedɔwaxuxɔ lɔ ti. Eju lɔ mɛ nɔvi ciwo yí wu  kotokun amɛve yí va wana lɔ tɔxu yí sugbɔtɔ le wo mɛ wa ʒinʒindoshimɛ ewu exwe 40. Nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu egbejinɔtɔ cɛwo do ji le yumɛcici sɛnŋwo mɛ hwenu woɖo te mìwo dɔwo. Wodeɖo enu sugbɔ le agbe mɛ o, vɔ wonyi dɔkunɔwo le gbɔngbɔn mɛ. Yí ecɛyɛ ci woɖyiɖyiɛ sa to Betɛli yoyu ci wocu nɔ wo mɛɔ, wokpɔkpɔ jijɔ. Nɔviwo jikɔ Fyɔɖuxu hawo doju shigbe lé wojinɔ ha do le Afrique nɛ, eyi nɔ èle fiɖekpokpui nɔ Betɛli lɔɔ, àsikɔ. Enyi enujɔjɔ wadɔdoamɛji ɖeka ci ŋdekpɔ kpɔ o. Edasɛ mɔ Yehowa cunɔ shi nɔ mɛ ciwo yí nɔnɔ egbeji ni le tetekpɔwo mɛ gɔɖɔɔ.

Ci wocu alɔjedɔwaxu lɔ ɖegbɔɔ, wotɔ Fyɔɖuxuxɔwo cucu yí wodɔŋ ŋvayi ɖenɔ wo ti. Malawi hamɛwo ɖu le nɔ toto ci wowa yí asɔ cu Fyɔɖuxuxɔ nɔ eju ciwo mɛ eho dele nɔviwo shi mɛ. Sasaɔ, aci ci woyɔnɔ mɔ ekaliptwisi koɖo egbewo yí hamɛ ɖewo sɔ wa zava yí wanɔ bɔbɔ le mɛ. Wosɔ anyikɔn wa ʒinkpin lɔbɔlɔbɔwo do wo mɛ. Vɔ ecɛyɛɔ, nɔviwo sɔ jijɔ so kpewo yí cu exɔ nyakpɔkpɔ ciwo mɛ wowakɔ bɔbɔ le yɛ. Vɔ nɔviwo kpɔtɔ lɔn banwo zanzan wu, ɖo shigbe lé wonuini nɛɔ, texwe dedɛnnɔ le ban ji o!

Ci ŋkpɔ lé Yehowa kpekɔdo amɛwo nu yí woshinkɔ le gbɔngbɔn mɛɔ, ejɔ ji nɔŋ hɛnnɛ. Lé Afrique nɔviŋsu jajɛwo wa nu do yí wa dɔ do ŋji koŋ. Ðo wolɔn yí sɔ wowoɖekiwo jonɔ faa nɔ edɔ ɖekpokpui yí gbelɔn yí xɔnɔ kpla ci habɔbɔ lɔ nanɔ nɔ edɔ lɔwo wawa. Eyi taɖo wokpe ji yí wakɔ dɔ sugbɔ le alɔjedɔwaxu lɔ koɖo hamɛwo mɛ. Eju lɔ mɛ nɔviŋsu ciwo woɖo ekán lɔ mɛ hamɛwo jikpɔtɔwo do ŋsɛn hamɛ lɔwo keke. Sugbɔtɔ le wo mɛ ɖe nyɔnu. Le wowo ju mɛɔ, amɛ sugbɔ kpɔnɔ emɔ mɔ asu koɖo ashiwo aji vi yí wowo xomuwo can tɛtɛɛ do wo ji mɔ wo le ji evi, gan wogbe keŋ atɛnŋ awa sugbɔ nɔ Yehowa.

Exwe 52 nɛ yí ŋwakɔ le Afrique nɛ, yí ŋvaɖo edɔ̀lele cukaɖawo mɛ. Alɔjedɔwaxu lɔ biɔ mɔ wo le trɔ sɔ mì ɖaɖa Angleterre yí Edɔjikpɔha lɔ lɔn do ji. Eve mì mɔ mìatashi mìwo dɔ ci mìwakɔ le nɔ, vɔ Angleterre Betɛli xomumɛtɔwo lekɔ bu nɔ mì nywiɖe le mìwo shinshin mɛ.

Ŋkando ji mɔ gbeta nywi yí ŋsɔ ci ŋtashi Yehowa yí edasɛ emɔ nɔŋ le agbe mɛ. Vɔ nɔ kplɔ ŋkplɔ nyɛŋtɔ mɔ do sa yí mɔ nakpɔtɔ awakɔ edɔ le dɔwaxu ŋtɔ́ ɖe, fi nale gbɛ yɛɔ? Yehowa nya enu ciwo pleŋ ŋʒan nɔ ‘anyi mɔwo anyɔ.’ (Elo. 3:5, 6) Hwenu ŋnyi jajɛɔ, enu ciwo ŋkplakɔ le dɔwaxu gangan lɔ jɔkɔ ji nɔŋ, vɔ Yehowa habɔbɔ lɔ na gbɔngbɔnmɛdɔ ɖekaŋ ci yí do jijɔ nɔŋ sɔwu le agbe mɛ. Nyɛŋkpɔ mɔ Yehowa sɛnsɛn yí nyi enu nywitɔ ci woatɛnŋ awa le agbe mɛ!