Anyi jilawo kpla nu so Yehowa nu le exwe 1920-wo mɛ, gbɔxwe yí va le alɔ. Wojiŋ le tɔtɔmɛ nɔ exwe 1939. Ci ŋnyi ŋsuvihwɛɔ, mìle Angleterre yí ŋyinɔ bɔbɔ koɖo anyi jilawo. Le yi goduɔ, ŋtɔ dɔ wawa le Teokrasi Sumɔsumɔ Suklu. Keke vaɖo egbɛɔ, ŋkpɔtɔ ɖonɔ ŋwi nuxu ŋkɔtɔ ci ŋxo. Ŋɖeka ji ŋde gbɔxwe yí tɛnŋ kpɔ anyinɔxu lɔ, ɖo ŋdeshin hwenɔnu o. Exwe amadɛn ŋɖo. Ci ŋkpɔkɔ mɛganxoxuwo le ŋmɛ nɔŋ ahan ɔ, ŋvɔnkɔ sugbɔ.

Danyɛ ŋwlɛ kpɔwɛ seŋkannyɔ kleŋ ɖeka nɔŋ do wemavi ɖeka ji yí ŋzinni le kunuɖegbe. Ŋkɔtɔ ci ŋyi xɔmɔnu ɖeka nyɛɖekɛɔ, xwe amɛnyi ŋɖo. Ci axomɛnɔtɔ hlɛn anyi wemavi lɔ yí lɔn yí xɔ wema ci yí nyi “Que Dieu soit reconnu pour vrai”! zeɖekaɔ, eji jɔŋ sugbɔ. Eyi ŋlɔ ju yi danyɛ gbɔ le mɔ ji yí nui ni. Kunuɖegbe koɖo bɔbɔwo yiyi donɔ jijɔ nɔŋ. Wowo yí kpedo ŋnu ŋji mɔ nawa gashiagamɛ sumɔsumɔdɔ lɔ nɔ Yehowa.

Ci danyɛ na ŋkɔ nɔŋ yí ŋtɔ Jutakpɔxɔ xɔxɔɔ, ŋvatɔ Bibla mɛ nyɔnɔnwi lɔ lɔnlɔn doji. Nɔ wovlɛ sɔ eɖe do wemakpovi mɛ ɖaɖaŋ ɔ, kpakpa sɔnɔŋ yí ŋhlinni. Lé ŋɖoŋ do Yehowa nu sɛnkɔŋ doji yí le yiyimɛɔ, ŋvasɔ nyɛɖeki ni.

Le exwe 1950 mɛɔ, mìwo xomu yi takpekpegan ci yí nyi “Teokrasi Gbɔsusu” le New York. Le labishigbe 3 août ɔ, ŋkeke lɔ nyɔta yí nyi “Eŋɛnywidratɔ ejugodutɔwo Ŋkeke.” Gbenɔgbeɔ, nɔviŋsu Carey Barber ci yí vasumɔ le Dɔjikpɔha lɔ mɛ yí xo ӡinӡindoshimɛ nuxu lɔ. Ci ebiɔ enyɔ amɛve lɔwo mɛ ciwo yí jikɔ awa ӡinӡindoshimɛ se, le vɔvɔnu nɔ yi nuxu lɔɔ, ŋso je te yí mɔ, “Ɛɛ!” Exwe 11 yí ŋɖo hwenɔnu, vɔ ŋnya mɔ afɔ vevi ɖeka yí  ŋɖe. Ele ahan gan, ŋvɔn nɔ eshi lɔ mɛ ɖoɖo, ɖo ŋdekpla eshi xuxu o. Eyi tɔɖinyɛ kplɔŋ yi eshidu lɔ gbɔ yí na kankandojiŋ mɔ enushianu ayi nywiɖe. Le nyɔnɔnwi mɛɔ, ӡinӡindoshimɛ lɔ sɔ blaŋ keke anyi fɔwo detɔ nyigban le shidu lɔ mɛ o. Wosɔŋ do aIɔmɛ nɔ nɔviŋsu ɖeka yí esɔŋ jo nɔ nɔviŋsu bu, ɖeka ӡinŋ do eshi lɔ mɛ yí xlɔtɔ sɔŋ ti le shidu lɔ mɛ. So ŋkeke vevi ŋnɔ jiɔ, Yehowa kpɔtɔ jɔkɔ anyi mɔwo.

Ci ŋtashi sukluɔ, ŋji mɔ nawa mɔɖeɖedɔ lɔ. Vɔ anyi cicawo do ŋsɛnŋ mɔ, nyɛ le yi winivɛshite. Ci woӡinŋ jiɔ, ŋlɔn keke yí tɔ winivɛshite lɔ yiyi. Vɔ dejinjin o ŋvado jeshi mɔ, ŋdatɛnŋ akpɔtɔ ayinɔ winivɛshite lɔ yí agbekpɔtɔ asɛnŋ le nyɔnɔnwi lɔ mɛ o. Eyi ŋsɔ gbeta yí mi suklu lɔ. Ŋdo gbe ɖaɖa nɔ Yehowa so nyɔ lɔ nu yí le xwe ŋkɔtɔ lɔ vɔvɔnuɔ, ŋwa ɖaŋ ŋwlɛ lɛta ɖeka nɔ wo yí nu enu ci yí taɖo ŋjikɔ aso nɔ wo. Ŋtɔ mɔɖeɖedɔ lɔ wawa zeɖeka, ɖo ŋɖoŋ do Yehowa nu keŋkeŋ.

Le juillet exwe 1957 mɛɔ, ŋtɔ gashiagamɛ sumɔsumɔdɔ lɔ wawa le Wellingborough juganmɛ. Ŋnu nɔ nɔviŋsu ciwo yí le Londre Betɛli mɔ wo le ji nɔviŋsu mɔɖetɔ bibi ci nawa dɔ koɖo nɔŋ. Nɔviŋsu Bert Vaisey kpla nu sugbɔŋ. Ényi eŋɛnywidratɔ ci mɛ zo le yí kpedo ŋnu ŋwa toto nywi do kunuɖeɖedɔ lɔ nu. Nyɛ koɖo nɔviŋsu Vaisey koɖo nɔvinyɔnu shinshin amadɛn yí le hamɛ lɔ mɛ. Bɔbɔ lɔwo pleŋ dradrado koɖo edɔ wawa le wo mɛ na mɔnukpɔkpɔ sugbɔŋ yí ŋdo ŋsɛn kankandoji ci ŋɖo do Yehowa nu. Wogbena ŋxonɔ nuxu so anyi xɔse nu.

Woleŋ cu nanɔ hwenu kleŋ ɖe, ɖo ŋgbe mɔ ŋdayi ahwa o. Le yi goduɔ, ŋdo go nɔvinyɔnu Barbara, ci yí nyi mɔɖetɔ vevi. Mìɖe nɔnɔ le exwe 1959 mɛ, mìlɔn mɔ mìayi fiɖekpokpui ci woasɔ mì ɖaɖa. Fini wosɔ mì ɖaɖa doŋkɔ yí nyi Lancashire le tagbe-weɖoxɔxu nɔ Angleterre. Yi godu, le janvier exwe 1961 mɛɔ, woyɔŋ nɔ Fyɔɖuxu Sumɔsumɔ Suklu ci woawa na nɔ wleci ɖeka le Londre Betɛli. Ejiŋ nɔŋ mɔ, le suklu lɔ vɔvɔnuɔ, wodo dɔ ashi nɔŋ mɔ, nyɛna tɔ hamɛwo jijikpɔ. Le kwɛshila amɛve mɛɔ, ŋxɔ kpla le ekán lɔ mɛ hamɛwo jikpɔtɔ bibi ɖeka gbɔ le Birmingham juganmɛ, yí woɖe mɔ nɔ Barbara kplɔŋ do. Yi goduɔ, mìvatɔ dɔdashi lɔ ji le eju ciwo yí nyi Lancashire koɖo Cheshire mɛ.

Ci mìxɔ azan le août exwe 1962 mɛɔ, alɔjedɔwaxu lɔ sɔ lɛta ɖeka ɖaɖa mì. Wema ciwo mɛ woado alɔ keŋ ayi Gileadi Suklu yí le mɛ! Ci nyɛ koɖo Barbara do gbe ɖaɖa so nyɔ lɔ nu ɖegbɔɔ, mìdo alɔ wema lɔ mɛ. Mìhwlɛndo sɔɛ ɖaɖa alɔjedɔwaxu lɔ shigbe lé wonui do nɛ. Wleci amatɔn goduɔ, mìje mɔ kpe Brooklyn New York yí ayi Gilead suklu 38 tɔ lɔ. Teokrasi suklu cɛ xɔ wleci amɛwo.

Denyi Mawu Nyɔ lɔ koɖo yi habɔbɔ  lɔ ɖekɛ nu yí Gilead Suklu lɔ kpla nu mì so o, vɔ egbekpla nu mì so nɔviŋsu koɖo nɔvinyɔnu ciwo yí le xexeɛ mɛ pleŋ nu. Exwe 20 koɖo ŋɖe mìɖo, gan mìkpla nu sugbɔ so sukluvi kpɛtɛwo gbɔ le exɔ lɔ mɛ. Mɔnukpɔkpɔ enyi nɔŋ mɔ ŋwanɔ dɔ koɖo nɔviŋsu Fred Rusk ci yí nyi mìwo nukplamɛtɔ ɖeka ŋkeŋke. Nukplakpla vevi ɖeka ci ji etɛ gbe do yí nyi mɔ, mìɖo ananɔ nukplamu to emɔ jɔjɔɛ ji gashiagamɛ. Yi gɔnmɛ nyi mɔ, mìatekpɔ acu nukplamu lɔwo do Enuŋwlɛŋwlɛ lɔwo ji goguiɖe. Le nɔviŋsu bibi ciwo yí vaxo nuxu le mìwo suklu lɔ mɛɔ, ɖewo yí nyi Nathan Knorr, Frederick Franz, koɖo Karl Klein. Yí mìgbekpla nu sugbɔ so amɛɖekisɔsɔshwe kpɔwɛ ci nɔviŋsu A.H. Macmillan ɖo mɛ. Yi nuxu lɔ kpla mì mɔ Yehowa kpedo yi sɛntɔwo nu, hwenu yi habɔbɔ lɔ tokɔ nɔnɔmɛ sɛnŋsɛnŋwo mɛ so exwe 1914 mɛ va tɔtɔmɛ nɔ exwe 1919!

Ci mìɖokɔ vɔvɔnu nɔ suklu lɔɔ, nɔviŋsu Knorr nu nɔ nyɛ koɖo Barbara mɔ wosɔ mì ɖaɖa Burundi le Afrique. Eyi mìlɔ ju yi Betɛli wemaɖoxu yí sɔ Exwewema, keŋ akpɔ eŋɛnywidratɔ nɛni yí sumɔkɔ le Burundi hwenɔnu. Vɔ ci mìkpɔ mɔ eŋɛnywidratɔ ɖekɛ dele nɔtɔxuɔ, ejiŋ nɔ mì! Ɛɛ, mìyikɔ nyigbanmama ci mɛ wodeɖe kunu le kpɔ o, yí egbenyi Afrique ci nu mìdenya nu so sugbɔ o. Eyi mìtɔ enulolo kpɔ zeɖeka, vɔ ci mìdo gbe ɖaɖa veviɖeɔ, mìkpɔ fafa.

Le mìwo dɔdoashi yoyu lɔ mɛɔ, nushianu to akpo nɔ nu ciwo pleŋ mɛ mìto vayi, ayamɛ nɔnɔmɛwo, kɔnuwo alo egbe, wo pleŋ to akpo. Ecɛyɛɔ, mìɖo akpla Flansegbe. Fini mìanɔ gbenyi cukaɖa bu. Ci mìɖo nɔ le ŋkeke amɛve goduɔ, Harry Arnott ci mìwo koɖo wowo bɔ yi Gilead suklu, va to mì gbɔ, ci evayikɔ fini wosɔɛ ɖaɖa le Zambie. Ekpedo mì nu mìhaya xɔ ɖeka ci yí vanyi eŋɛnywidratɔ ejugodutɔwo xwe ŋkɔtɔ. Vɔ dejinjin o, acɛkpakpa ciwo yí le nɔ tɔ yumɛ cici nɔ mì, ɖo wodejeshi Yehowa Kunuɖetɔwo ɖɛ o. Fini mìtɔ vivi sese nɔ mìwo dɔdoashi lɔ le pɛɛ yí fyɔhawo mɔ mìwo datɛnŋ akpɔtɔ anɔ ju lɔ mɛ, nɔ mìwo deɖo wema ci yí na gbe mɔ mìwo le wa dɔ lɔ o. Ewa ŋshishi mɔ mìɖo aso le nɔ ayi ju bu mɛ; ecɛyɛɔ, Ouganda.

Mìvɔnkɔ nɔ Ouganda yiyi, ɖo viza dele  mì shi o, vɔ mìkando Yehowa ji. Nɔviŋsu Canada tɔ ɖeka ci yí sumɔkɔ le fini eӡan sugbɔ le, le Ouganda ɖe mìwo nɔnɔmɛ lɔ mɛ nɔ sɔja ɖeka ci yí nɔnɔ edɛn ji yí sɔja lɔ na wleci ɖewo mì nɔ mìatɛnŋ awa wema ciwo ana mìanɔ ju lɔ mɛ. Ŋcɛ ci yí jɔ dasɛ mɔ Yehowa kpekɔdo mì nu.

Nɔnɔmɛ lɔwo to akpo le Ouganda sugbɔ sɔwu Burundi. Wotɔ eŋɛnywidradradɔ lɔ wawa le Ouganda vɔ, gan Kunuɖetɔ 28 kpaŋ yí le eju lɔ pleŋ mɛ. Le nyigbanmama lɔ mɛɔ, mìkpɔ amɛ sugbɔ ciwo yí donɔ Ŋlɛshigbe. Vɔ dejinjin o, mìdo jeshi mɔ, gbɔxwe mìatɛnŋ akpedo ejinywitɔwo nu nɔ woawa ŋkɔyiyiɔ, mìɖo akpla egbe kuɖeka kpetii le egbe sugbɔ ciwo yí wodonɔ le eju lɔ mɛ mɛ. Mìtɔ kunuɖeɖe le Kampala jugan lɔ koɖo nutwi ci yí trɔdi mɛ le fini wodonɔ Luganda-gbe le nywiɖe. Eyi taɖo mìsɔ gbeta mɔ mìakpla egbe cɛ. Exɔ xwe sugbɔ gbɔxwe mìvanya egbe lɔ nywiɖe, vɔ ekpedo mì nu mìwo kunuɖeɖedɔ lɔ vanyɔkɔ doji! Mìvamɔkɔŋje mìwo Bibla nukplaviwo gbɔngbɔnmɛ ӡanwo mɛ doji nywiɖe. Ci mìwo Bibla nukplaviwo kpɔ lé mìsɔ ɖe le ji nɔ wo doɔ, wovoŋ yí nu wowo jimɛnyɔwo koɖo lé wosekɔ le wowoɖekiwo mɛ do so enu ciwo wokplakɔ nu nɔ mì.

Nɔ mìkpedo amɛwo nu yí wokpla nyɔnɔnwi lɔɔ, mìkpɔnɔ jijɔ sugbɔ. Yí jijɔ lɔ gbewugan doji, ci womɔ mìwo le sumɔ le hamɛwo jijikpɔdɔ lɔ mɛ to eju lɔ pleŋ mɛ. Kenya lɔjedɔwaxu lɔ yí kpɔkɔ edɔ lɔ ji le ejuɔ mɛ hwenɔnu. Mìzɔn mɔ to eju lɔ pleŋ mɛ yí jikɔ texwe ciwo eӡan sugbɔ le nɔ mɔɖetɔ veviwo avawa dɔ le nɔtɔxuwo. Zenɛniɖe le emɔzɔnzɔn lɔ mɛɔ, mɛ ciwo yí dedo go Kunuɖetɔwo kpɔ o, xɔnɔ mì mɛdru haan. Woxɔnɔ mì nywiɖe keke ɖanɔ nu nɔ mì hɛnnɛ.

Le yi goduɔ, mìgbezɔn mɔ bu. Ci ŋso le Kampalaɔ, ŋɖo pipan yí zɔn mɔ ŋkeke amɛve yi Kenya tɔjihunɖoxu le Mombasa. Le yi goduɔ, ŋɖo tɔjihun yi tɔdomɛnyigban ciwo yí nyi Seychelles ji le Océan Indien mɛ. Le ŋkɔ mɛ le exwe 1965 mɛ yi 1972 mɛɔ, Barbara kplɔnɔŋ do yí mìvayi jinɔ amɛwo kpɔ le Seychelles. Hwenɔnuɔ, eŋɛnywidratɔ amɛve yí le nɔ, vɔ le yiyimɛɔ, wovatrɔ gbɛbɔbɔ ɖeka yí le yi goduɔ, wovatrɔ hamɛ. Ŋgbezɔn mɔ buwo yí ji nɔviwo kpɔ le Érythrée, Éthiopie, koɖo Soudan.

Ci sɔjawo gbɛbɔbɔ ɖeka tɔ acɛ kpakpa le Ougandaɔ, politikinyɔwo trɔ le ejuɔ mɛ. Exwe ciwo yí kplɔɛdo sɛnŋ sugbɔ yí ŋkpla mɔ, ŋɖɛnyanya enyi nɔ woawa do Bibla se ci yí mɔ: “Mí sɔ Seza nuwo jo nɔ Seza” ji. (Maki 12:17) Evaɖo gaɖekamɛɔ, wonu nɔ mɛdru ciwo pleŋ yí le Ouganda mɔ, wo le yi na ŋkɔ do kpobishiwo dɔwaxu ci yí sɔ wowo xomɛ gbɔ. Mìwa do ji zeɖeka. Le ŋkeke ɖewo godu ci nyɛ koɖo eŋɛnywidratɔ ejugodutɔ ɖeka kukɔ hun le Kampala ju lɔ mɛɔ, kpobishi ciwo yí wanɔ dɔ le bebemɛ te gogo mì. Jika sokɔ mì kpikpikpi! Womɔ mìwo nyi nugɔnmɛjitɔwo yí sɔ mì yi kpobishiwo dɔwaxu gangantɔ yí mìɖe mɛ nɔ wo mɔ mìnyi eŋɛnywidratɔ ejugodutɔ ciwo yí wanɔ fafa. Ci mìnu nɔ wo mɔ mìvayi na ŋkɔ le kpobishiwo gbɔ vayi can ɔ, wodeɖo to mì kpetii o. Wolé mì hɛn yi kpobishiwo dɔwaxu ci yí le axa nɔ eŋɛnywidratɔ ejugodutɔwo xwe lɔ. Kpobishi ci yí nyi ga le nɔtɔxu jeshi mì yí ɖo ŋwi mɔ,  mìwo va na ŋkɔ le nɔ vayi. Énu nɔ kpobishi ci yí cɔkɔ mì mɔ yɛ le gan mì, eyi mìgbɔn domɛ fuun!

Hwenɔnuɔ, sɔjawo sonɔ mɔ yí mìto nɔnɔmɛ sɛnŋwo mɛ, vevitɔ nɔ sɔja ciwo yí nu aha mu ɖo te mì. Vɔ, hweɖekpokpui nuɔ, mìdonɔ gbe ɖaɖa yí kpɔnɔ fafa le mìwoɖekiwo mɛ yí woɖenɔ mɔ nɔ mì, mìvayinɔ fafɛɖe. Esadɔnu mɔ, le exwe 1973 mɛɔ, wonu nɔ eŋɛnywidratɔ ejugodutɔwo pleŋ mɔ, woɖo aso le Ouganda.

Wogbesɔ mì ɖaɖa eju bu mɛ, eyi nyi Côte d’Ivoire, le Afrique weɖoxɔxu. Elɛ yɛɔ, mìɖo awa trɔtrɔ ganganwo: Mìɖo akpla kɔnu yoyu ci yí to akpo xesexese yí adonɔ Flansegbe ɖekɛ gashiagamɛ yí anɔ ju koɖo eŋɛnywidratɔ ejugodutɔ ciwo yí so eju vovovowo mɛ! Ele ahan gan, mìgbekpɔ lé Yehowa dasɛ emɔ nɔ mì do, ci ejinywitɔ ciwo yí sɔ wowoɖekiwo hwe ɖe blɛ ɖonɔ to eŋɛnywi lɔ le kunuɖeɖedɔ lɔ mɛ. Mìkpɔ lé eŋɖoɖo do Yehowa nu na mìwo mɔwo jɔ do.

Dejinjin o, wokpɔ kansɛdɔ̀ le Barbara nu. Ci mìtrɔ yi axwe le Europe zenɛniɖe nɔ woatɛnŋ ada dɔ̀ ni can ɔ, mìvado jeshi le exwe 1983 mɛ mɔ mìdatɛnŋ agbesumɔ le Afrique o. Eɖe fun nɔ mìwo koɖo ve sugbɔ!

Ci mìsumɔkɔ le Londre Betɛliɔ, Barbara kansɛdɔ̀ lɔ sɛnkɔŋ doji keke evaku. Betɛli xomu lɔ kpedo ŋnu sugbɔ. Asu koɖo ashi ɖeka kpedo ŋnu koŋ yí ŋtrɔ do nɔnɔmɛ lɔ nu keŋ gbekpɔtɔ ɖoŋ do Yehowa nu. Yi goduɔ, ŋdo go nɔvinyɔnu ɖeka ci yí va wanɔ dɔ le Betɛli. Ényi emɔɖetɔ vevi sa. Égbelɔn Yehowa koŋ haan. Yi ŋkɔ yí nyi Ann. Nyɛ koɖo yɛ lé alɔ le exwe 1989 mɛ, yí so hwenɔnuɔ, mìkpɔtɔ sumɔkɔ le Londre Betɛli.

So xwe 1995 vaɖo exwe 2018 mɛɔ, ŋsumɔ shigbe dɔwaxugan lɔ mɛdɔdɔ nɛ (woyɔɛni sa mɔ alɔjedɔwaxuwo jikpɔtɔ); ŋyi eju ciwo ayi 60 mɛ. Nɔ mìyi eju ɖe mɛɔ, ŋkpɔnɔ lé Yehowa cukɔ shi nɔ yi sɛntɔwo le nɔnɔmɛ vovovowo mɛ do.

Le exwe 2017 mɛɔ, mìvayi ji alɔjedɔwaxu ɖeka kpɔ le Afrique. Enyi jijɔ nɔŋ mɔ ŋkplɔ Ann yi Burundi yí ci mìkpɔ lé amɛ sugbɔ xɔ nyɔnɔnwi lɔ do le nɔɔ, ejiŋ nɔ mì keke! Emɔ ci ji ŋɖe kunu so axomɛ yi axomɛ le le xwe 1964 mɛ vayiɔ, wovacu Betɛli xwe nyakpɔkpɔ ɖeka do nɔ yɛ. Yí ŋɛnywidratɔ 15500 yí le ju lɔ mɛ.

Ci wonu alɔjedɔwaxu ciwo nayi ji kpɔ le exwe 2018 mɛ nɔŋ ɔ, eji jɔŋ sugbɔ. Côte d’Ivoire lɔjedɔwaxu can le wo mɛ. Ci mìva ɖo Abidjan ci yí nyi efyɔju lɔ mɛɔ, ele shigbe ŋgbɔva axomɛ nɛ. Ci ŋkpɔkɔ wema ci ji woŋwlɛ nɔviŋsu ciwo yí wanɔ dɔ le Betɛli lɔ mimɛlo doɔ, ŋdo jeshi mɔ nɔvi ci yí le exɔ ci yí kplɔ mìwotɔ do le mɛdruzexu lɔ yí nyi nɔviŋsu Sossou. Ŋɖo ŋwi mɔ ésumɔ vayi shigbe mɔ jugan jikpɔtɔ nɛ hwenu ŋle Abidjan. Vɔ ŋble nyɛɖeki. Denyi eyi yɔ o, eviɛ yɔ.

Yehowa wanɔ do nyɔ ci enu ji. Nɔnɔmɛ sɛnŋ ciwo mɛ ŋto vayi kplaŋ mɔ nɔ mìɖoŋ do Yehowa nuɔ, éna mìwo mɔwo jɔnɔ nyɔnɔnwitɔ. Ecɛyɛɔ, mìjikɔ veviɖe mɔ mìakpɔtɔ azɔnkɔ agbemɔ lɔ ji. Emɔ ci yí agbevaklɛn sugbɔ doji le xexe yoyu lɔ mɛ.—Elo. 4:18.