1, 2. Lunyodo ki lutino giwinyo nining pi ngat acel acel, ento peko ango ma i kine mogo gibedo kwede?

 “KET kong ni iniang ni lunyodoni gubito diki, gin ango ma pire tek ma imito ni iwaccigi tin?” Man aye lapeny ma kipenyo ki lutino miya mapol ata i lobo Amerika. Buk me For Parents Only, ma Shaunti Feldhahn ki Lisa Rice aye gucoyo waco ni pacen 95 pa lutino ma kipenyogi guwaco ni ma ka keto cwinygi i kom peko ki rucurucu ma tye i kingi, twara giwaco bot lunyodogi ni: “Aye balla” ki dok ni “Amari ki cwinya ducu.”

² Ki lok ada, pol pa lutino gimaro lunyodogi ki bene lunyodo gimaro lutinogi. Man tye lok ada tutwalle i odi ma jone gitye Lukricitayo. Kadi bed ni lunyodo ki lutino gimito ni gibed cok, ento i cawa mukene lok i kingi pe yot. Pingo lok mukene pe kigudo aguda kulu kadi bed ni gitye agonya me boko lok atyer dok labongo dic? Jami ango ma giweko lunyodo ki lutino pe giloko agonya i kingi? Pekki ma kit magi kitwero lweny kwedgi nining?

3. (a) Pingo lok maber tye peko madit bot pol jo me ot? (b) Pingo onongo yot bot jo me odi i Icrael me cwalo cawa kacel?

³ Pol pa jo me odi ginongo tek tutwal me kwanyo cawa muromo wek gilok lok ma konyo. Meno pe gin ma onongo timme con. Moses owaco bot wege me Icrael ni: “Wubipwonyo litinowu kwedgi matek. Wulok lok i komgi ma wubedo i odiwu, ki ka wutye ka wot i yo, ka wubuto piny ki ka wua malo.” (Nwo. 6:6, 7) Lutino onongo gibedo kacel ki megigi paco nyo wegigi i poto nyo ka ma en tiyo iye i dyeceng lung. Lutino ki lunyodo onongo gitye ki cawa muromo me bedo kacel ki dok boko lok. Macalo adwogine, lunyodo onongo  gitye ki kare me ngeyo gin ma mitte pi lutinogi, miti ma i cwinygi, ki dong kitgi. I yo acel-lu, lutino bene onongo gitye ki cawa kacel ki kare muromo me ngeyo lunyodogi maber adada.

4. Pingo tek tutwal i kare-ni bot pol pa jo me odi me lok i kingi?

⁴ Pud dong pat ki kwo me kare-ni ya! I lobbe mukene, lutino kicako cwalogi i cukul ma nongo pud gitino adada, mukene ki mwaka aryo keken. Mege ki wege pol kare gitiyo ka mabor ki paco. Cawa moni matidi ma lutino ki lunyodo nongo gitye kacel-li, pe gitiyo kwede me lok i kingi pien ngat acel acel nongo tye i nyim kompiuta, TV, nyo tye ka lok ki cim. I pol pa odi, inongo ni lunyodo ki lutino gikwo kwogi; dok gibedo calo iwacci ngat man pe ngeyo lawote. Dok ka pe gin mo, loko lok ma konyo pe wacel.

5, 6. Lunyodo mogo ‘gikwanyo’ kare muromo nining wek gicwal cawa ki lutinogi?

⁵ Tika iromo ‘kwanyo’ kare ki i jami mukene wek inong cawa muromo me bedo kacel ki jo me odi? (Kwan Jo Epeco 5:15, 16.) Jo me odi mukene gumoko tamgi kacel me dwoko piny cawa ma gicwalo i neno telebijon nyo tic ki kompiuta. Mukene gitute me cam olo to kacel nino ducu macalo jo me ot. Woro pi jo me ot bene weko lunyodo ki lutino gibedo ki kare maber me nyikke cok bot ngat acel acel ki dok me kwano Baibul ma cwinygi opye mot! Twero bedo ber i acakkine me kwanyo cawa acel nyo makato i cabit ducu pi yub man, ento man keken aye pe cawa me loko lok ducu ma tye i cwinywu. Pi meno, lok i kinwu mitte nino ducu labongo keng. Ma peya latinni ocito i cukul, wac gin mo me cuko cwinye, nyam kacel kwede ginacoya me nino ducu, nyo wuleg kacel. Timo jami magi twero konye adada i nino meno.

⁶ Lunyodo mogo gutimo alokaloka mapol i kwogi wek gicwal cawa muromo ki lutinogi. Me lapore, Laura, * ma tye ki lutino aryo, oweko dog ticce ma en tiyo  dyeceng lung pi tyen lok man. En owacci: “Nino ducu wan weng nongo watye ka rune me cito i cukul nyo gang tic. Ka adwogo gang i otyeno, anongo ni dong lapidi ocwalo lutinona ka nino. Kit ma dong aweko ticcci, man te lokke ni omyero wakwo ki cente manok ma watye kwede, ento kombeddi-ni dong aniang tam ki peko pa lutinona. Awinyo gin ma giwaco ka gitye ka lega, atirogi, acuko cwinygi, ki dong apwonyogi.”

7. Koko ango ma lutino ki lunyodo pol kare gitye kwede?

⁷ I nge penyo lutino mapol, jo ma gucoyo buk me For Parents Only guwaco gin mukene ma gengo lok i kin jo me odi. Gin giwacci: “Koko madit ma lutino gitye kwede i kom lunyodogi aye ni, ‘Lunyodowa pe giwinyo lokwa.’” Peko man pe tye bot lutino keken. Lunyodo bene gikok teretere i kom lutinogi kumeno. Wek lok obed tye i kin jo me ot, ngat acel acel myero oter ite maber adada me winyo lok pa lawote.​—Kwan Yakobo 1:19.

8. Lunyodo gitwero winyo lok pa lutinogi nining?

⁸ Lunyodo, wun tika wuwinyo lok pa lutinowu? Man twero bedo tek ka ce iol nyo ineno lokke calo obedo gin ma konye pe. Ento gin ma pire pe tek boti twero bedo gin ma pire tek adada bot latinni. Ka kiwacci ‘winy lok oyotoyot,’ pe te lokke ni winyo gin ma latinni waco keken ento bene myero iwiny kit ma en loko kwede. Dwan latinni, kit ma en timo kwede ki wange ki dok kit ma wito ki cinge nyuto tamme. Pire tek ni omyero bene ipenye ki lapeny mogo. Baibul wacci: “Tam ma dano tye kwede i cwinye [tye] calo pii matut, ento dano ma tye ki niang matut twero golo woko ka maleng.” (Car. 20:5) Niang matut mitte ka itye ka golo tam ma i cwiny latinni i kom jami mogo ma lok iye tek.

9. Pingo lutino myero guwiny dog lunyodogi?

⁹ Lutino, wun tika wuwinyo dog lunyodowu? Lok pa Lubanga wacci: “Latin, winy lok ma woru pwonyi kwede, pe ikwer winyo pwony pa meni bene.” (Car. 1:8) Wii myero opo ni lunyodoni gimari dok giparo piri adada, pi meno ber me bedo lawiny ki dok timo gin ma giwacci. (Ep. 6:1) Bedo lawiny yot ka ce lok maber tye i kinwu ki dok bene ka ingeyo ni ki mari. Tit bot lunyodoni kit ma iwinyo kwede i kom jami mogo. Man weko giniang kit ma iwinyo kwede. Tye kono ni, in bene myero iniang kit ma gin giwinyo kwede.

10. Pwony ango ma wanongo ki i lok kom Rekoboam?

¹⁰ Omyero igwokke adada ka itye ka winyo tam ma yalwakki gimini. Gin giromo wacci gin ma imito winyone, ento tamgi-ni pe bikonyi matwal. Ki lok ada, tamgi-ni bene romo wani. Jo matino gipe kiryeko nyo ngec muromo ma jo muteggi gitye kwede. Pol pa jo matino pe gitamo i kom kit ma tam ma gimoko i kare-ni twero kelo adwogi marac i komgi i anyim. Wii opo i kom Rekoboam, wod pa Kabaka Solomon. I kare ma odoko kabaka me Icrael, onongo twero bedo me ryeko ka en olubo tam ma ludongo muteggi gumiye. Ma ka meno, en olubo tam me mingo pa awobe matino ma gubedo yalwakke ma en odongo kwedgi kacel. Pi meno, en orwenyo cwak pa jo ma gitye i te kerre. (1 Luker 12:1-17) Ma ka lubo lanen me mingo pa Rekoboam-mi, tute matek me lok agonya ki lunyodoni. Nywak tammi kwedgi. Nong adwogi maber ki i tiragi ki dok ryekogi.​—Car. 13:20.

11. Gin ango ma twero timme ka lutino ginongo lok ki lunyodogi tek?

¹¹ Lunyodo, ka ce pe wumito ni lutinowu  gupeny tam ki bot luwotgi, bed ngat ma lok kwede yot. Laminwa mo acel ma tye ki mwaka apar ki wiye ocoyo ni: “Teke alwongo nying awobi mo litap, wang lunyodona tugi lokke cut. Meno weko pe abedo agonya dok bene pe amedde ki lokke.” Laminwa mo acel ma bene pud tidi ocoyo ni: “Pol pa lutino ma gitye ki mwaka apar ki wiye gimito ni lunyodogi guminigi tam, ento ka lunyodogi pe gineno lokgi calo gin ma pire tek, ci latin cito bot ngat mukene kadi bed ngat meno ngecce nok.” Ka itye atera me winyo lok pa lutinoni i yo me mar ka gitye ka lok i kom gin mo keken, ci ibinongo ni gibiyabo cwinygi boti dok gibijolo tira ma iminigi.

12. Kit ma lunyodo gidok kwede i kom lok moni twero weko lok doko tek ki lutinogi nining?

¹² Ka lunyodo gikeco akeca i kom gin ma lutinogi waccigi, ci lutinogi gibinongo ni lok kwedgi tek. Ngene kene ni lunyodo gimito ni gigwok lutinogi ki i kom jami maraco. ‘Kare me agikki-ni’ opong ki jami maraco ma romo balowa i yo me cwiny. (2 Tem. 3:1-5) Ento, i cawa mukene lutino pe gineno jami kit ma lunyodogi neno kwede ma weko gitamo ni kitye ka diyogi.

13. Pingo lunyodo omyero gugwokke pe me miyo tamgi oyotoyot?

¹³ Lunyodo myero gunyut ryeko kun pe girune ka miyo tamgi oyotoyot. Ki lok ada, pol kare pe yot me lingalinga ka lutinoni guwacci lok mo ma pe oyomo cwinyi. Ento pire tek adada ni myero kong iwiny ki diro ma peya igamo. Kabaka Solomon ocoyo ni: “Myero kong iwiny lok ma nongo peya igamo lok mo; ka pe, ci inyuto mingngi dok inyayo yet i komi.” (Car. 18:13) Ka ibedo ma cwinyi opye, ci ibiwinyo jami mapol dok lutinoni gimedde ki lok. Omyero kong iniang jami ducu kore ki kore ma peya icako miyo kony. Yiru pe duny nono, ka inen ngat moni loko “lok atata,” twero bedo ni nongo cwinye cwer. (Yubu 6:1-3) Macalo lanyodo ma lamar, temme me niang gin ma lutinoni giwacci dok bene lok lok ma cuko cwinygi.

14. Pingo lutino myero pe gurune me gamo lok?

¹⁴ Pien Lubanga ominigi tic me pwonyowu, wun lutino bene pe myero ‘wurune me gamo lok,’ kun wukwero cutcut gin ma lunyodowu giwacciwu. (Car. 22:6) Oromo bedo ni gin bene gukato ki i jami mogo ma wutye ka kato ki iye i kare-ni. Medo i kom meno, gin gikoko ange pi bal ma gitimo i kare ma pud gitino dok gimito konyi ki cwinygi ducu wek pe ipot i peko acel-li. Pi meno, ter lunyodoni macalo luremi ento pe lumoneni. (Kwan Carolok 1:5.) “Wor woru ki meni,” dok nyutigi ni imarogi kit ma gimari kwede. Man weko bedo yot botgi me ‘pwonyi ki dok nyebi ki kit mabeco ma Rwot [Jehovah] pwoyo.’​—Ep. 6:2, 4.

15. Ngo ma bikonyowa me bedo ma cwinywa opye kun wadiyo cwinywa i kom jo ma wamarogi?

¹⁵ Kadi bed ni wamaro jo me odiwa, ento i kine mukene pe wadiyo cwinywa i komgi. Lakwena Paulo ocoyo “bot jo pa Lubanga ki utmego ma genne i Kolocai, ma gitye i Kricito . . . Wun co bene, wumar monwu, pe wubed ki gero i komgi . . . Wun wego bene, pe myero wuket kolo i kom litinowu, miyo cwinygi balle woko.” (Kol. 1:1, 2; 3:19, 21) Paulo ocuko cwiny Lukricitayo me Epeco ni: “Wuwek dong keccwiny ducu, ki wang-ic ki kiniga, da i wi dano mukene, yet, kacel ki raccwiny ducu.” (Ep. 4: 31) Ka wadongo kit mogo calo diyo cwiny, mwolo, kacel ki gwokke ken​—ma gubedo but nyig ma nyak pi cwiny pa Lubanga-ni​—ci man bikonyowa me bedo ma cwinywa opye ka watye i lyeto magwar.​—Gal. 5:22, 23.

16. Yecu otiro lupwonnyene nining, ki dok pingo man miyo wabedo ki ur?

¹⁶ Nen kong labol pa Yecu. Tam kong arem malit me cwiny ma en owinyo i kare ma tye ka camo cam me agikki ki lukwenane. Yecu onongo ngeyo ni i nge cawa manok keken ebito to malit adada. En onongo ngeyo ni lonyo nying Wonne wek obed leng ki dok laro dano onongo cung i kom gwoko genene. Ento, i cawa ma gitye ka cam, “pyem bene ocakke i kin-gi [lukwena] ni anga ma ladit ma loyo ki i kin-gi.” Yecu pe ogere nyo onyuto akemone i komgi. Ma ka meno, en oloko kwedgi ma cwinye opye. Yecu opoyo wigi ni gin gubedo ka ngete jwijwi wa i kare ma kwo tek. Kadi bed ni Catan onongo openyo pigi me apyeta macalo bel, ento en otittigi ni etye ki gen ni gibicung matek. En bene omoko gicikke kwedgi.​—Luka 22:24-32, Baibol pa Katoli.

17. Ngo ma bikonyo lutino wek gubed ma cwinygi opye?

¹⁷ Lutino bene myero gubed ma cwinygi opye mot. Tutwalle ka gitye mwaka apar ki wiye, gin gicako tamo ni lunyodogi pe genogi ka ce kiminigi tira. Kadi bed kumeno, omyero imak i wii liking ni lunyodoni gimari adada, meno aye gin muweko gitamo piri. Ka iwinyo lokgi ma cwinyi opye dok ilubo gin ma giwacci, ci gibiwori dok bene giketo gen i komi. Winyo lokgi bene miyo giweko ibedo agonya me timo jami mogo. Bedo ki kit me gwokke ken nyuto ryeko. Baibul wacciwa ni, “Laming loko ki teko me dwane ducu ka kiniga omako, ento dano maryek juko kinigane motmot.”​—Car. 29:11.

18. Nyuto mar romo weko jo me paco giloko maber i kingi nining?

¹⁸ Lunyodo ki lutino, pe wuwek cwinywu otur ka ce pe wuloko agonya i kinwu kit ma onongo wumito kwede. Wutute matek me lok i kinwu dok pe wubwot lok me ada. (3 Jon 4) I lobo manyen, dano gibilok labongo kit peko mo keken pienni nongo dong gipe ki roc. I kare-ni, wan weng watimo jami ma weko wakoko ange lacen. Pi meno, bed ngat ma kwayo kica. Tim kica labongo dic. ‘Wuribbe kacel i mar.’ (Kol. 2:2) Mar tye ki teko. “Mar diyo cwinye, dok lakica bene; . . . pe bedo ki keccwiny, pe bedo kun keto cwinye i kom gin marac ma gitimo i kome; . . . Mar diyo cwinye i kom jami ducu, ye lok ducu, dok bedo ki gen i kare ducu, keto tek bene me ciro jami ducu.” (1 Kor. 13:4-7) Medde ki dongo mar, ci kit ma wuloko kwede biyubbe dok man bikelo yomcwiny i pacowu kacel ki pak i kom Jehovah.